AZƏRBAYCAN SƏFƏVILƏR DÖVLƏTININ QURULUŞU VƏ IDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU KİTABI HAQQINDA

Səfəvi dövləti Azərbaycan cəmiyyətinin mükəmməl bir siyasi təşkilatı kimi meydana çıxmış, mərkəzi hakimiyyət orqanları təşkil edilmiş, onların arasında səlahiyyət bölgüsü həyata keçirilmiş və inzibati-ərazi bölgüsü prinsipləri əsasında yerli idarə orqanları yaradılmış və nəticədə ali hakimiyyətin bütün ölkə ərazisində həyata keçirilməsi təmin olunmuşdu. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin qurulmasında ona arxa, dayaq olmuş Azərbaycan türklərindən ibarət hərbi-siyasi qüvvələr həm mərkəzdə, həm də yerlərdə dövlətin özülünə çevrilmişdir ki, bu da əslində xalqımızın əski çağlardan mövcud olan dövlətçilik ənənələrindən irəli gəlirdi. Səfəvi dövlətinin idarəçilik və dövlət quruluşunun forması əslində XV əsrdə Azərbaycanı idarə etmiş Baharlı və Bayandurlu sülalələrinin hakimiyyəti dövründəki idarəçilik sistemindən fərqli olmamışdır. Səfəvilərin qədim türk dövlətçilik təcrübəsindən geniş şəkildə bəhrələndiyi və zaman-zaman Orta Asiya və Osmanlı dövlətçilik ənənələrinə də əsaslandığı açıq şəkildə müşahidə olunur.
Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi ilə formalaşan və cəmiyyətin sosial-iqtisadi durumuna uyğunlaşan Azərbaycan Səfəvi dövləti əslində klassik müsəlman dövləti olub, burada dini hakimiyyətlə dünyəvi hakimiyyət vəhdətdədir. Onları mövcud şəraitdə və xüsusən sülalənin hakimiyyətinin ilk illərində bir-birindən ayırmaq mümkün deyildi. Xətainin "Mənəm həm pirü, həm soltani-aləm», «Əzəldən Şah bizim sultanımızdır, Pirimiz, müridimiz, xanımızdır»- beytləri nəzəri cəhətdən Şahlıqla ruhani hakimiyyətin birlikdə mövcudluq ideologiyasının təcəssümü olub, dövlətin teokratik prinsipə dayandığını əsaslandırır. I Şah İsmayıl Xətai dünyəvi başçı olmaqla yanaşı, ruhani-mənəvi təsisatlarda nəzarətçi və həm də mürşid-i kamil vəzifəsini özündə saxlayırdı. Hakimiyyətin irsi xüsusiyyəti və hökmdarın qeyri-məhdud səlahiyyəti ilə yanaşı, mərkəzi idarə sistemində məşvərətçi orqan olan Məclisi əla (ali məclis) da fəaliyyət göstərirdi. Dövlət əhəmiyyətli mühüm məsələlərin on iki nəfər üzvü olan bu məclisdə müzakirəsinə baxmayaraq son sözü Şah deyir, yəni onun rəyi əsasında qərarlar qəbul ounurdu. Müqavilə bağlamaq, müharibə elan etmək, ölkə qanunlarında dəyişikliklər Şahın qeyri-məhdud səlahiyyəti olub, bu məsələlərdə onun qarşısında heç bir maneə yox idi. Səfəvilər dövlətinin yaranmasında Azərbaycan türk etnosu həlledici rol oynamış və bu dövlətin «konqlomerat imperiya» kimi təqdim olunması doğru deyildir. Ona görə ki, Fars, Yəzd, Kirman, Xorasan, Astrabad, Mazandaran və Gilanda aralarında çəkişmələr
olan yerli sülalələrin hakimiyyəti devrilib, inzibati ərazi bölgüsü prinsipləri əsasında vilayətlər yaradılmışdır. Səfəvi dövlət quruluşunun formasına uyğun olaraq mərkəzlə yerli idarəetmə aparatı arasında qarşılıqlı münasibətlər milli deyil, inzibati-ərazi bölgüsü prinsiplərinə dayanırdı. Digər tərəfdən ölkə daxilində əmtəə-pul münasibətləri başlıca iqtisadi əlaqə forması olub, valilik və vilayətlər vahid iqtisadi-siyasi mərkəz ətrafında birləşmişdi. Səfəvilər siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizədə hələ XVI yüzilliyə qədər bir
sıra təşkilatı tədbirlər həyata keçirib idarə orqanları ilə yanaşı, xəlifə institutu da yaratmışdılar. Hər bir Qızılbaş tayfa sufilərinin (qazıları) rəhbəri xəlifə və onların ümumi rəhbəri isə xəlifət əl-xüləfa adlanırdı. Xəlifələri Ərdəbildə Səfəvilər cəmiyyətinin əsas məmuru olan xəlifət əl-xüləfa təyin edirdi. Səfəvilər hakimiyyətə keçdikdən sonra bu institutun mahiyyəti bir qədər dəyişilir. Doğrudur, xəlifət əl-xüləfa və onun xəlifələri Azərbaycan və onun hüdudlarından kənarda dövləti möhkəmləndirmək baxımından əvvəlki kimi
təbliğati işləri davam etdirirdilər. Lakin bununla yanaşı, artıq onlar XVI-XVII yüzilliklərdə dini mərasimləri təşkil edir, məscid, mədrəsə binalarını təmir etdirib, ümumən əhalinin dini vəzifələri yerinə yetirməsinə nəzarət edirdilər. Qaynaqlardan aydın olur ki, Şah tərəfindən ayrı-ayrı yerlərə xəlifət əl-xüləfa və xəlifələr bəzən hakim də göndərilirdi. Xəlifət əl-xüləfa bir qayda olaraq Qızılbaş əsilzadələri içərisindən təyin olunurdular. Ancaq Şahlıq hakimiyyətinin getdikcə güclənib dünyəvi mahiyyət kəsb etməsi ilə paralel, xüləfa institutunun da statusunun getdikcə ciddi dəyişikliklərə uğraması və dövlət quruluşunda nüfuzunun azalması müşahidə edilir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hərbi təşkilatı Səfəvilər dövründə də az dəyişikliklərlə qalırdı. Ordu dövlət (vilayət hakimləri qoşunu, qorçular) və Şah qoşununa bölünürdü. Bir qayda olaraq Səfəvi silahlı qüvvələrinin baş komandanı, yəni sipahsalar Təbrizin bəylərbəyi olurdu. I Şah Abbas hərbi islahat keçirib qulamlar, tüfəngçilər topçular adı ilə məlum yeni hissələrlə ordunun daha da
təkmilləşdirmişdi. Lakin XVI yüzillikdə olduğu kimi, qorçuların nüfuzu XVII yüzilliklərdə də zəifləmir, yenə də orduda əsas yeri qorçubaşı, ikinci yeri qullarağası, üçüncü yeri tüfəngçibaşı tuturdu. Vilayət ərazisində mühüm şəhərlərdə Azərbaycan türk əhalisindən ibarət tüfəngçi və topçular da vardı. Ümumiyyətlə, ölkənin topçubaşı vəzifəsinə də bir qayda olaraq, təbrizli hərbi əyanlarından təyin olunurdu. 1619-cu ildə isə təbrizli Məhəmmədtağı min nəfərdən ibarət Təbriz tüfəngçisinə rəhbərlik edirdi. Təbrizlə yanaşı,
Dərbənd və sair şəhərlərin də tüfəngçiləri vardı. XVI-XVII yüzilliklərdə vilayətləri Şah tərəfindən təyin edilən hakimlər - bəylərbəyilər idarə edirdilər. Şah Təhmasibin (1524-
1576) hakimiyyətinin ortalarına qədər vilayət hakimləri sultan və bu vaxtdan sonra isə xan titulu daşıyırdılar. Beləliklə, vilayətə hakim xan, sultan titulu və əmir əl-əməra, yaxud bəylərbəyi rütbəsi ilə təyin olunurdu. I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin ilk illərinə qədər bəylərbəyiyə nisbətən əmir əl-üməra daha çox işlənilmiş, lakin bu vaxtdan sonra bəylərbəyi rütbəsinə daha çox təsadüf olunur. Əslində isə hər iki titul sinonim olmaq etibarı ilə XVI-XVII yüzilliklərdə yanaşı işlənirdi. I Şah Abbasın dövründən qulamlardan ayrı-ayrı vilayətlərə bəylərbəyi təyin edilməsi təcrübəsi özünü doğrultmamışdı. Yarımköçəri türk aristokratiyanın adət-ənənələrini, islam dinini, türk dilini qəbul etmiş qulam bəylərbəyi təyin olunarkən müəyyən bir Qızılbaş türk tayfasına, obasına başçı qoyulurdu ki, bu da çox davam etmir və onların ayrı-ayrı vilayətlərdə qısa müddətli hakimiyyətləri dövlətin milli mahiyyətini dəyişə bilməmişdir. Bəylərbəyi vilayətin silahlı qüvvələrinin baş komandanı olduğuna görə əmir əl-üməra rütbəsi daşıyır, Şah tərəfindən ona bayraq və təbil verilirdi. Bəylərbəyinin daimi silahlı qüvvələrinin sayı adətən 2-3 min nəfər olur, bununla bərabər, vilayət ərazisindəki mahal hakimlərinin silahlı qüvvələri də ona tabe idi. Özünün 2-3 minlik hərbi qüvvəsi ilə yanaşı, 12-15 min nəfərdən ibarət mahal naiblərinin qoşununa komandanlıq edən bəylərbəyi təhlükəli vaxtda
vilayət ərazisində yaşayan tayfa və oymaqlardan əlavə hərbi qüvvə səfərbər edə bilərdi. Şah həmişə bəylərbəyilər də mərkəzdənqaçma meylinin yaranacağı ehtimalı ilə bağlı onun daimi silahlı qüvvələrinin bir neçə mindən çox omasına imkan vermirdi. Bəylərbəyilər vilayət daxilində sakitliyi, ölkə sərhədlərini qorumalı, təhlükəli vaxtlarda bir dəstə qoşunla mərkzə gəlməli və Şahın göstərişi ilə bir-birinə hərbi yardım etməli idilər. Hərbi sahədə bəylərbəyi Şaha tabe olmaqla başqa dövlət məmurları və hətta ölkənin silahlı qüvvələrinin baş komandanı ilə hesablaşmırdı. Baş komandan yalnız Şahın xüsusi göstərişi olduqdan sonra vilayət hakimlərinin silahlı qüvvəsindən istifadə edə bilərdi. Ölkənin silahlı qüvvələrinin baş komandanı vəzifəsinə əksər vaxtlarda Azərbaycan bəylərbəyi təyin ounurdu. Azərbaycan bəylərbəyilərinin Səfəvilər qoşununa baş komandan təyin edilməsinin əsas səbəbi onun dövlətin metropoliyası olması, həm də hərbi strateji və iqtisadi baxımdan çox böyük əhəmiyyətə malik olmasından irəli gəlirdi. XVI yüzillikdə olduğu kimi, XVII yüzillikdə də Azərbaycan ölkənin əsas dayağı idi. Bəylərbəyilər vilayət daxilində sakitliyi, sərhədləri qorumalı, vilayət ərazisindən keçən ticarət karvanları və xarici elçilərin təhlükəsizliyini təmin etməli idi. 1563-cü ildə Şirvan bəylərbəyi Abdulla xanın Rusiyaya, 1634-cü ildə isə İrəvan hakiminin Osmanlı dövlətinə elçi göndərməsi, sərhəd bəylərbəyilərinin qonşu ölkələrlə sərbəst iqtisadi hərbi-siyasi əlaqələr saxlamaq hüquqlarının da olduğunu göstərir. Vilayətlərin vergiləri XVI əsrin ortalarına qədər Uzun Həsənin Qanunnaməsi, bu vaxtdan sonra isə Sədr Mir-Zeynəddinin hazırladığı «dəstur-ül-əməl» əsasında toplanılırdı. I Şah Abbas dövründə vilayətdə maliyyə məsələləri ilə məşğul olan vəzirlərin hüquqları genişləndirilmişdi. I Şah Abbasın məhdudlaşdırma siyasətinə baxmayaraq başqa məmurlar kimi vilayət vəzirləri də bəylərbəyinin yaxın adamlarından onun məsləhəti ilə işə götürülür və işdən çıxarılırdı. O, vilayətdə əhalinin siyahıya alınması barədə vaxtaşırı mərkəzə hesabat verir, vilayət daxilində mülki münaqişəli və vergi işləri ilə bağlı mübahisəli məsələləri həll edirdi. Geniş iqtisadi hüquqa malik bəylərbəyilərin mərkəzdənqaçma meyllərini dövlət həmişə nəzarətdə saxlayırdı
Vilayət ərazisində Şah tərəfindən başqa əyanlara verilmiş tiyul, soyurqal, vəqf əmlakı bir növ vergi immuniteti hüququna malik olduqlarına görə bəylərbəyi onların maliyyə işlərinə qarışmırdı. Məsələn, 1647-ci ildə Aranda Xaçın mahalının qorçubaşı Göycə bəyə verilməsi haqqında fərmanda yerli məmurlar və hakimin onun işlərinə qarışmaması qeyd olunur. Bəylərbəyi vilayət ərazisində bütün dini və dünyəvi idarələrə də başçılıq edirdi. Onun və yaxud nümayəndələrinin iştirakı olmadan cinayət və mülki mübahisəli məsələlər həll olunmurdu. Bir sözlə, vilayətlərdə şəri və ürfi hüquqa aid məsələlərin həllində onun mhüm rolu vardı. Bəylərbəyi ruhanilərin ixtiyarında olan hüquqi
məsələlərin həllində iştirak edə bilmədikdə, şəri məhkəmənin nəticəsini yoxlayıb qərar çıxarmalı idi. Xırda məsələlərlə əlaqədar məhkəməyə isə darğanı öz nümayəndəsi kimi göndərirdi. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin ictimai-siyasi, iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar olaraq yerli idarəçilik sistemi də təkmilləşir və möhkəmləndirilirdi.Vilayətdə bəylərbəyindən sonra ən nüfuzlu məmur vəzir idi. Maliyyə məsələləri ilə məşğul olan vilayət vəzirlərinin Şah tərəfindən təyin olunmasına baxmayaraq onlar bəylərbəyiyə tabe olurdular. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan vəziri daha nüfuzlu olmaqla, çox hallarda Şirvan, Qarabağ və Çuxur-Sədin də maliyyə işləri ona tapşırılırdı. Bəzi vaxtlarda vilayət vəziri həm də orada mustoufi funksiyasına da malik olurdu. Məsələn, Şah Səfinin  hakimiyyətinin  əvvəllərində  Məhəmməd  İştəharidi Xassə elan edilən mahal, şəhərlər və vəqflər xüsusi qayda əsasında idarə olunurdu. Belə ki, adı çəkilən bölgələri Şah tərəfindən təyin edilən vəzir, darğa və ya mütəvəlli idarə edirdi ki, onlar bəylərbəyiyə deyil, birbaşa Şaha tabe idilər. Vilayətlər mahallara bölünürdü. Mahalları sultan, bəzən də bəy titulu daşıyan Qızılbaş - türk əyanları idarə edirdilər. Mahal hakimlərini Şah təyin edir, ancaq bəylərbəyiyə tabe olurdular. Mahalda hakimlər çox geniş hüquqlara malik idilər. Hakim həm də mahalın silahlı qüvvələrinin baş komandanı olurdu. O, mahalın maliyyə məsələləri ilə məşğul olur və vergi toplanmasına da nəzarət edirdi. Bəylərbəyiyə tabe olmasına baxmayaraq bu sahədə onlara çox geniş hüquqlar verilirdi. Mahal hakimlərinin naibləri bir qayda olaraq yerli əhali içərisindən seçilir və mahal mərkəzinin mühafizəsi ona tapşırılırdı. Mərkəzdəki qarnizona da o başçılıq edirdi. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin möhkəmlənməsi dini idarələrin təkmilləşməsinə də təsir göstərmişdir. Vilayət mərkəzləri ilə yanaşı, oranın digər şəhərlərinə sədrin təklifi və Şahın fərmanı ilə şeyx ül-islamlar, qazılar təyin olunurdu. Onların hər ikisi təyin olunduğu vilayətdə bəylərbəyiyə tabe olmalarına baxmayaraq, divan əs-sədarə tərəfindən vəzifədən azad oluna bilərdilər. Vilayət və şəhərlərdəki vəqfləri divan əs-sədarənin təklifi ilə təyin olunan mütəvəllilər idarə edirdilər. Onu Şah və ya sədr vəzifədən azad edə bilərdi. Bəzən müqəddəs yerlərin yerləşdiyi şəhər və ya mahalın da idarəsi ona tapşırılırdı. Mütəvəlli ilə hakim vəzifəsi bir nəfərə tapşırıldıqda, o təyin olunduğu mahal, yaxud şəhərdə teokratik idarə hüququna malik olurdu. Göstərilən vəzifələrin bir nəfərə tapşırılması Səfəvilər dövründə daha qabarıq şəkildə Ərdəbildə müşahidə olunur. Başqa müsəlman ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da bir sıra mülki və cinayət məsələləri şəri qayda-qanun əsasında həll olunurdu. Ürfi hüquqa aid məsələlərlə divanbəyi, hakim, darğa, şəri hüquqa aid məsələlərlə isə başda sədr olmaqla şeyx ül-islam və qazı məşğul olurdu. Lakin bəzi şəri məsələlərin həllində divanbəyinin də rolu böyük idi. Vilayətlərdə ürfi hüquqa aid məsələlərə bəylərbəyi və darğa baxırdı. Ürfi hüquqa aid ən ağır cinayət ölüm hadisəsi idi. Adam öldürən bir qayda olaraq ölüm cəzasına məhkum olunurdu. Şəri məsələlərin həllində darğa və yaxud onun nümayəndəsi iştirak edirdi.