1963
19/03/2019 Fərhad Mirzə Qacarın (1818-1888) “Səfərnamə” əsəri -1-ci hissə.
Fərhad Mirzə Qacarın (1818-1888) “Səfərnamə” əsəri -2-ci hissə.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda elmi şuranın qərarı ilə nəşr edilmiş, Qacar şahzadəsi Abbas Mirzə Qacarın 15-ci oğlu Fərhad Mirzə Qacarın (1818-1888) “Səfərnamə” əsərinin təqdimatı olub. Həmin təqdimatda biz də bir tarixçi kimi iştirak etməyi özümüzə borc bildik. Qeyd edim ki, bu kitab Qacar sülaləsinin nümayəndəsi Abbas Mirzə Naibüssəltənənin oğlu Fərhad Mirzə Qacarın 1875-1876-cı illərdə Azərbaycanın Quzeyindən başlayan Məkkəyə səfəri və Kəbə ziyarətindən bəhs olunur. Kitaba ön söz yazan tarix üzrə elmlər doktoru, pofessor Kərim Şükürovun təbirincə desək "Onun (Fərhad Mirzənin) Məkkə səfərinə Rusiyadan başlaması, Osmanlı, Misir, oradan Məkkəyə hərəkəti adi müsafirin səyahəti deyildi, imtiyazlı seçilən bir şəxsiyyətin qarşılanması təntənəli idi, ona hər yerdə hörmət, ehtiram göstərirdilər... səfərin gedişinin təxminən bir ayı Şimali Azərbaycanda, 20 günədək olan müddəti Gürcüstanda, üç aydan çoxu Osmanlı ərazisində keçmişdir... Səfərin Şimali Azərbaycana aid hissəsi Fərhad Mirzə və heyətinin Bakıya gəmi ilə daxil olması ilə başlanır və 1875-ci il 16-19 oktyabrda davam edir. Bu müddət ərzində Bakı şəhəri ilə tanış olan Fərhad Mirzə Bakının həmin dövrü haqqında mühüm məlumatlar verir. Neft quyuları barədə, xüsusilə Atəşgah və buradakı Moltanı barədəki məlumatlar bu qəbildəndir. 20-24 oktyabr ərzində Şamaxı-Ağsu-Göyçay-Ağdaş-Mingəçevir istiqamətində hərəkət edən Fərhad Mirzə gördüyü və yadda saxladığı mühüm görüşlər, insanlar və hadisələrdən bəhs edir. 25 oktyabrda Gəncəyə daxil olan Fərhad Mirzə bu şəhər barədə nisbətən ətraflı bəhs edir. 27 oktyabrda müsafirlər yenidən yola düşür. Zəyəm vasitəsilə Ağstafa istiqamətində hərəkət zamanı Şəmkirdən keçərkən Fərhad Mirzə vaxtilə Qacarlarla Rusiya arasında olan döyüşdən (1826, sentyabr) söz açır... Ağstafa-Alget istiqamətində hərəkət edən Fərhad Mirzə oktyabrın 30-da Tiflisə gəlir və noyabrın 6-dək burada qalır. Fərhad Mirzə Tiflis və buradakı görüşləri üzərində ətraflı dayanır. Rəsmi dairələrlə, eyni zamanda, Mirzə Fətəli Axundovla görüşür, onun yeni əlifbası ilə tanış olur". Çox dəyərli bir əsərdir. Bu əsərdə səyyahın Həsən bəy Zərdabi ilə görüşü və bu görüşün maraqlı təfərrüatları da öz əksini tapmışdır. Tarix üzrə elmlər doktoru, professor Kərim Şükürov əsərin ön sözündə əsərə şərh verərək yazır ki, 1875-ci ilin 8 sentyabrında başlayan səfər 1876-cı ilin martın 29-u başa çatıb. 233 gün çəkən səyahətin 117 günü dayandıqları yerlərdə, 116 günü isə bilavasitə quru və su yollarında keçmişdir. Kitabı farscadan Azərbaycan dilinə tarix elmləri doktoru Tahirə Həsənzadə tərcümə edib. Təqdimat mərasimində Əlyazmalar İnstitutu direktorunun müavini, filologiya elmləri doktoru Aybəniz Əliyeva-Kəngərli T.Həsənzadənin geniş elmi fəaliyyətindən və tərcümə etdiyi kitabın məziyyətlərindən danışıb. O, Fərhad Mirzənin “Səfərnamə” əsərinin XIX əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində böyük əhəmiyyət daşıdığını bildirib. Professor Fərid Ələkbərli, dosent Əli Əliyev kitabın Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında müharibə ərəfəsində qələmə alınmasının hər iki dövlətin o zamankı sosial-iqtisadi, hərbi-siyasi vəziyyətinin araşdırılmasında, Qacarlar dövlətinin həmin dövrdə tarixi yerinin müəyyənləşməsində mühüm mənbə olduğunu qeyd ediblər. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, akademiyanın müxbir üzvü Möhsün Nağısoylu, Əlyazmalar İnstitutunun şöbə müdiri, professor Azadə Musayeva və başqaları əsərin farscadan dilimizə çevrilməsinin Azərbaycan tarixşünaslığı üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını söyləyiblər. Əsərin tərcüməçisi və tərtibçisi T.Həsənzadə kitab üzərindəki iş prosesindən və əsərin tarix elmimiz üçün faydasından danışıb.