Yusif Bəhlul oğlu Yusifov görkəmli Azərbaycan tarixçisi, şərqşünas, türkoloq, dilçi, mixi yazılar üzrə mütəxəssis, toponimist, elamşünas, Azərbaycanda qədim Şərq tarixinin tədqiqinin əsasını qoyan, nadir ixtisaslı alimlərdən biridir. Elam tarixinə aid araşdırmaları onu dünyanın tanınmış şərqşünas alimləri ilə bir sıraya qoydu, Azərbaycan tarixi üzrə çoxsaylı əsərləri isə tariximizin bir çox qaranlıq səhifələrinə işıq saçdı və yeni istiqamətdə əvəzsiz rol oynadı. Böyük Sovet Ensiklopediyasının 1981-ci il tarixli nəşrinə Yusif Yusifov Azərbaycan SSR-nin görkəmli tarixçi alimi, ilk və yeganə elamşünası kimi daxil edilmişdir. 

Həyat və yaradıcılığı

Yusif Bəhlul oğlu Yusifov 1929-cu il sentyabrın 23-də Qərbi Azərbaycanın (hazırkı Ermənistan) Böyük Vedi mahalında anadan olmuşdur. Qədim Oğuz yurdu Vedidə boya-başa çatan Yusif Yusifov 1946-cı ildə İrəvanda Azərbaycan Pedaqoji Texnikumunu bitirdikdən sonra təhsilini dünyanın tanınmış şərqşünaslıq mərkəzlərindən olan Leninqrad (hazırda Sankt-Peterburq) Universitetində davam etdirmiş və orada qədim Şərq dilləri (şumer, akkad, elam, iran) üzrə yüksək filoloji hazırlıq keçmişdi. 1952-ci ildə Universitetin İran filologiyası şöbəsini bitirən Yusif Yusifov vətənə qayıdır və 1952-1953-cü illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix və Fəlsəfə İnstitutunda əmək fəaliyyətinə başlayır. Lakin tezliklə qədim Şərq tarixinə maraq və Universitetdə aldığı zəngin biliyi elmi-tədqiqat sahəsində reallaşdırmaq arzusu gənc Yusifi yenidən Leninqrada çəkir. 1953-1956-cı illərdə o, Leninqrad Dövlət Ermitajında görkəmli şumerşünas və assurşünas İ. M. Dyakonovun rəhbərliyi ilə aspiranturada təhsilini davam etdirir, dünya tarixşünaslığında az öyrənilmiş mövzulardan olan Elam tarixini mövzusu kimi seçir. Yusif Yusifovun Elam tarixinin son dövrünə aid ilk irihəcmli məqalələri və 1958-ci ildə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyası görkəmli şərgşünas alimlərin diqqətini cəlb edir, onu nüfuzlu elamşünas alim kimi tanıdır. Namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdikdən sonra vətənə tanınmış, elimdə öz sözü və istiqaməti olan alim kimi dönən Yusif Yusifov 1967-ci ilədək Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda çalışır. Qısa müddətdə o, Elam, Midiya, Assuriya və Urartu tarixinin mühüm problemlərinə aid respublika, ittifaq və xarici ölkələrin jurnallarında məqalələr nəşr etdirir, Elamın ictimai-iqtisadi tarixinə aid doktorluq dissertasiyasını başa çatdırır və 1965-ci il tarixində Tbilisidə uğurla müdafiə edir. 1968-ci ildə Yusif Yusifov Moskvada Elamın ictimai-iqtisadi tarixinə həsr olunmuş irihəcmli monoqrafiyası nəşr olundu. Uzun illərin zəhmətinin nəticəsi olan bu əsər dünya tarixşünaslığında yüksək qiymətləndirildi və müəllifi Avropa və Amerikanın görkəmli elamşünas alimləri ilə bir sıraya qoydu. 1967-ci ildən pedaqoji fəaliyyətə başlayan Yusif Yusifov M. F. Axundov adına Pedaqoji Dillər İnstitutunun Azərbaycan tarixi kafedrasında professor, 1971-ci ildən ömrünün sonunadək isə Azərbaycan Pedaqoji Universitetində professor, kafedra müdiri, fakültə dekanı vəzifələrində işləmiş, elmi və pedaqoji kadrların yetişdirilməsinə böyük əmək sərf etmişdir. Qədim Şərq tarixini dərindən bilən və böyük pedaqoji təcrübəyə malik olan Yusif Yusifov 1993-ci ildə ömrünün ən dəyərli kitablarından birini - ali məktəblər üçün "Qədim Şərq tarixi" dərsliyini nəşr etdirmişdir. Yusif Yusifov Şərqin və Azərbaycanın qədim tarixi üzrə onlarla mütəxəssis yetişdirmiş, ali və orta məktəblər üçün dərsliklər və dərs vəsaiti yazıb çap etmişdir, o cümlədən Azərbaycan toponimikasına dair bir sıra elmi məqalələrin və S. Kərimovla birlikdə dərsliyin müəllifidir. Bu dərslik ali məktəblərin humanitar fakültələrində müasir dövrdə də tədris vəsaiti olaraq qalmaqdadır. Yusif Yusifovun maraq dairəsi Azərbaycan tarixinin demək olaraq ki, dörd min illik (e.ə. III min. – b.e. I min.) dövrünü əhatə edirdi. O, hazırda ali məktəblərdə fundamental elmi vəsait olan "Azərbaycan tarixi" dərsliyinin redaktoru (akad. Z. Bünyadovla birlikdə) və müəlliflərindən idi. O, 1998-ci il yanvarın 4-də Bakıda vəfat etmişdir. 

Elmi baxışları

Yusif Yusifov "Azərbaycanın etnik tarixinin öyrənilməsində qədim toponimlərin əhəmiyyətinə dair" əsərində e.ə. III-I minilliklərə aid Ön Asiyada türk toponimləri aşkar edərək təsdiq edirdi ki, Azərbaycan xalqı VIII əsrdə formalaşmışdı. Yusifova görə azərbaycanlıların türkdilli əcdadları iranlılarla birlikdə Ön Asiyanın aborigen əhalisi olmuşdur. Y.Yusifov yalnız skifləri deyil, həm də erkən tunc dövrü Kür-Araz mədəniyyətinin yaradıcılarını da türk dilli hesab edir və onları protoazərbaycanlılarla əlaqələndirirdi. Alimin fikrincə protoazərbaycan fonunun Ön Asiyadakı mövcudluğunu "Aratta" və Alateya" kimi İran Azərbaycanı ərazisində yerləşən toponimlər də sübut edir. O, bu toponimləri "Alatau" və "Altay" kimi türk toponimləri ilə bağlayırdı: "Bu müqayisəyə əsasən demək olar ki, Aratta son dövr oronimlərinin ən qədim fonetik forması olmuşdur. Arattanı Alateya variantı ilə birlikdə dağların və dağ ölkələrinin protoazərbaycan adı olaraq qəbul etmək olar". Midiya və urartu dilində olan "Uşkaya" və "Uişdiş" toponimlərini görkəmli şərqşünas türk dilində "üç qaya" və "beş diş" kimi izah edirdi. Yusif Yusifov Ziya Bünyadovla birlikdə həmmüəllifi olduğu Azərbaycan tarixi" dərsliyində də azərbaycanlıların əcdadlarının şumerlilərin müasiri olduğunu və "müasir Ermənistanın qədim Qərbi Azərbaycan hüdudlarında yaranmasını" təsdiqləyirdi. 

Əsas elmi əsərləri

1956-ci ildə

• Царское ремесленное хозяйство в Мидии и Эламе (VI в. до н. э.). Автореф. канд. дисс. Ленинград. – 16 стр.
• On private handownership in elam in second millenium B.C. // XXV Inernational Congress of Orientalists. Moscow. p.1-13 

1958-ci ildə

• Хозяйственные документы из Суз и хронология ранних Ахеменидов // Вестник Древней Истории, №3, с. 18-32.
• Царское ремесленное хозяйство в Эламе Мидийско-персидского времени // Труды Института Истории АН Азерб. ССР. Т.XIII, с. 80-108.
• К вопросу о деятельности Гауматы // Доклады АН Азерб. ССР, №3, с. 251-257.
• О государственном ремесленном хозяйстве в Мидии // Доклады АН Азерб. ССР, №3, с. 373-377.
• Эламские долговые документы из Суз (II тыс. до н. э.) // Вестник Древней Истории, №2, с. 45-56.

1958-ci ildə

• Характер организации ремесла в Ассирии, Урарту и Мидии // Труды Института Истории АН. Азерб. ССР. T.XIV, c. 5-34.
• Важное исследование по эламскому языку. Рец. на кн.: “H. H. Paper. The Phonology and Morphology of Royal Achaemenid Elamite. Ann Arbor. The University of Michigan Press. 1955. (199 стр.) // Палестинский сборник, №5, с. 142-147.
• Долговые документы из Суз (VII в. до н. э.) // Исследования по истории культуры народов Востока. Сборник в честь академика И. А. Орбели. Москва, Ленинград, с. 518-524.
• Купля-продажа недвижимой собственности и частное землевладение в Эламе // Клио. Вып. 38. Берлин, с. 5-22.
• Частное землевладение в Эламе (II тыс. до н. э.) // XXV Всемирный Конгресс Востоковедов. Доклады советской делегации. Москва, с. 1-11.
• Azərbaycan tarixinə aid qiymətli tədqiqat // “Kommunist” qəzeti, 18, IX.
• On private landownership in Elam in the second millennium B. C. // XXV International Congress of Orientalists. Moscow, p. 1-13.

1961-ci ildə

• О названиях “Алван” и “Арран” // Известия АН Азерб. ССР. Серия обществ. Наук, №10, с. 23-31.
  Термины для рабов в Эламе, Мидии и Персии в середине I тыс. до н. э. // Вестник Древней Истории, №4, с. 32-49.
  Azərbaycanda ən qədim insan məskəni // “Azərbaycan gəncləri” qəzeti, 20. I.
  Yeni tədqiqat // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 26.VIII.

1962-ci ildə

• Nə üçün aprelin 1-i aldatma günüdür // Elm və Həyat, №4, s. 5.
• Salamlaşma necə yaranmışdır // Elm və Həyat, №8, s. 20.
• Знаки на камне // Газ “Бакинский рабочий”, 10.III.

1963-cü ildə

• Эламские хозяйственные документы из Суз (начало) // Вестник Древней Истории, №2, с. 191-222.
• Эламские хозяйственные документы из Суз (окончание) // Вестник Древней Истории, №3, с. 201-261.
• Эламское sugir // Палестинский сборник, №2, с. 9-15.
• Всесоюзное совещание историков и задачи исторической науки в Азербайджане (хроника) // Известия АН Азерб. ССР. Серия обществ. наук, №3, с. 123-126.
• Bizim era // Elm və Həyat, №2, s. 18.
• Yer adları necə yaranmışdır // Elm və Həyat, №10, s. 14.
• The problem of order of succesion in elam again // Acta Antiqua (Budapesht). v. 22 . f. 1-4. p. 47-49

1965-ci ildə

• Элам. Социально-экономическая история. // Автореф. докт. дисс. Баку, 1965, 59 с.
• Храмовое хозяйство в Эламе // Клио, №46, Берлин, с. 5-25.
• Общие черты наследования в гражданской и царской семьях Элама // Академия Унгарика. Будапешт, с. 48-49 (тезисы доклада).
• Qədim kitabələr necə oxunmuşdur // Elm və Həyat, №2, s. 5-8.
• Qədim kitabələr necə oxunmuşdur // Elm və Həyat, №3, s. 26-28.
• Nə üçün qitələrin adları “A” hərfi ilə başlayır və qurtarır // Elm və Həyat, №8, s. 14.
• “Quba” və “Xaçmaz” // Elm və Həyat, №9, s. 10.

1966-cı ildə

• Договор о “Братстве” в Эламе // Вестник Древней Истории, №4, с. 3-16.
• Рецензия на кн.: “К. Каракашлы. Материальная культура азербайджанцев северо-восточной и центральной зон Малого Кавказа. Баку, 1964. – 280 стр.” // Советская Этнография, №4, с. 183-187.
• Слушая востоковеда // Газета “Баку”, 09.X.

1970-cı ildə

• Ağvan, Ağvank//ASE, I cild, s.86
• Arran//ASE, I cild, s.323
• Avesta//ASE, I cild, s.34
• Azərbaycan//ASE, I cild, s.176-178

1975-ci ildə

• Elamite problems // Orientalistische literaturzeitung. pş 437-440

1976-cı ildə 

• Das problem der Sklaverai und Freiheit // Altorientalischen Forschungen (Berlin). V. 5. p. 41-47. 

1977-ci ildə 

• Das problem der Freiheit Sklaverai nach den Schriftquellen Elams // Altorientalischen Forschungen (Berlin). v. 5. p.45-61 

1979-cu ildə

• Elam //ASE, III cild, s.594
• Elam dili //ASE, III cild, s. 594-595
• Elamlar //ASE, III cild, s. 595

1981-ci ildə

• Hurri dili //ASE, V cild, s.280
• Hunlar //ASE, V cild, s.272
• Kassilər //ASE, V cild, s.292
• Kəldanilər //ASE, V cild, s.335
• Kənanilər //ASE, V cild, s.339
• Kimmerilər //ASE, V cild, s.380

1982-ci ildə

• Kuşanlar //ASE, VI cild, s.34
• Laqaş //ASE, VI cild, s.142
• Makdenoyialı İsgəndər //ASE, VI cild, s.312-313
• Məzdəkilər hərəkatı //ASE, VI cild, s.488
• On the Scytians in Mannea // Sosieties and languages of the Ancient Near East/ Warminster (Fingland). p.349-356 

1983-cü ildə

• Nairilər //ASE, VII cild, s.149
• Parfiyalılar //ASE, VII cild, s.478

1986-cı ildə

• Suz //ASE, IX cild, s. 65-66
• Suziana  //ASE, IX cild, s. 66

1987-ci ildə

• Şumer dili //ASE, X cild, s. 576
• Şumer dili //ASE, X cild, s. 576
• Şumerlər //ASE, X cild, s. 576
• Elmi mühit// Ədəbiyyat və İncəsənət, 4 dekabr 

1988-ci ildə

• Toponimlər tarixi mənbədir// Gənc müəllim, 15 aprel.

1989-cu ildə

• Dilin tarixi qatları// Ədəbiyyat və İncəsənət, 1 sentyabr.
• Qədim Azərbaycan dövlətləri // Kommunist, 10 iyul.

1993-ci ildə

• Qədim Azərbaycan-Şumer siyasi münasibətləri // Hərbi birlik. № 2, s. 101-104
• Erkən Azərbaycan dövlətlərinin parçalanması və xarici münasibətlər // Hərbi birlik, № 6, s.120-126
• Ən qədim Azərbaycan dövlətir hərbi münaqişələr dövründə // Hərbi birlik, № 3, s.71-76
• Qədim tarix // Azərbaycan müəllimi. 5 dekabr.

1994-cü ildə

• Tarixi bayağılaşdırmaq olmaz // Müxalifət. 16 aprel. 

1995-ci ildə

•  Qədim dünya tarixi problemləri və dərsliklər // Azərbaycan Respublikasında təhsil islahatları. Konfrans materialları. Xəzər universiteti nəşriyyatı. s.58-59
• Ədəbi dilimizin tarixi kökləri // Səs. 22-24 noyabr. 
• Novruz barədə bir neçə söz // Novruz bayramına həsr olunmuş konfrans materialları. s. 25-27

1997-ci ildə

• Qədim Azərbaycan tarixinin tarixşünaslığı. Aratta dövlətinin tarixşünaslığı // Tarix və onun problemləri. №1. s.236-245; №2. s.118-131,