Həyatı 

1907-ci il yanvarın 21-də Bakının Əmircan kəndində anadan olmuşdur. Bakı Müəllimlər Seminariyasını (1926) və Şərq fakultəsini (1929) bitirmişdir. 1929-1957-ci illərdə ali məktəblərdə, AMEA-nın Tarix və Fəlsəfə İnstitutunda işləmişdir. AMEA-nın vitse prezidenti (1957-1959), İqtisadiyyat İnstitutunda şöbə müdiri (1959-1963), Yaxın və Orta Şərq xalqları İnstitutunun (1963-1969), Tarix İnstitutunun direktoru (1970-1972), AMEA-nın İctimai elmlər bölməsinin akademik katibi (1970-1981) olmuşdur. 1982-ci ildən İctimai elmlər üzrə Elmi Məlumat Mərkəzində şöbə müdiri işləyib. 28 yanvar 1992-ci ildə Bakı şəhərində vəfat edib.  

Elmi fəaliyyəti

Akademik Əlisöhbət Sumbatzadənin elmi yaradıcılığı barədə danışarkən bir məsələni xüsusilə qeyd etmək lazımdır. O, sanballı tarixçi alim olmaqla yanaşı, həmçinin Azərbaycanda iqtisadi tarix elminin əsas və ilk yaradıcılarından biri sayılmalıdır. İqtisadi tarix elminin formalaşması, bu sahədə görkəmli alimlərin yetişdirilməsi, Azərbaycanın iqtisadi tarixinin ən çətin və mürəkkəb sahələrinin öyrənilməsi Əlisöhbət Sumbatzadənin, onun yaratdığı elmi məktəbin adı ilə bağlıdır. Respublikada iqtisad elminin bir sıra istiqamətlərinin inkişafına əlverişli şəraitin yaradılması, iqtisad elmləri sahəsində elmlər doktorlarının hazırlanmasında Əlisöhbət Sumbatzadənin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Əlisöhbət Sumbat oğlu Sumbatzadə 85 illik kəşməkeşli həyatının yarım əsrdən də çoxunu zəngin tariximizin, ictimai-iqtisadi və fəlsəfi fikrimizin müxtəlif problemlərinin araşdırılmasına həsr etmiş, bu sahədə xalqımıza fundamental monoqrafiyalar bəxş etmişdir. Respublikada iqtisad elminin bir sıra istiqamətlərinin inkişafına əlverişli şəraitin yaradılması, iqtisad elmləri sahəsində elmlər doktorlarının hazırlanmasında Əlisöhbət Sumbatzadənin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Azərbaycan xalqının imperiyaya qarşı ilk milli-azadlıq hərəkatına həsr edilmiş "1837-ci il Quba üsyanı" (Bakı, 1961), Azərbaycanın kapitalizm formasiyasını keçməməsi, xalqımızın isə feodal-patriarxal uklada, adət-ənənələrə malik olması kimi "elmi" böhtanlara tarixi faktların dili ilə cavab verməsi, bu tezislərin qeyri-elmi, əsassız ittihamlar olduğunu təsdiq etməsi "XIX əsrdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı" (Bakı, 1958), məhz XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiya imperiyasında zəngin sənaye potensialına malik olmasına həsr etdiyi "XIX əsrdə Azərbaycan sənayesi" (Bakı, 1964) kimi fundamental monoqrafiyaları da yola saldığımız əsrdə yazılmış, ərsəyə gətirilmişdir. Akademik Ə.Sumbatzadənin xalqımız qarşısında böyük xidmətlərindən biri də Azərbaycan xalqının köçəri olması, həm də Bakı müstəsna olmaqla ümumilikdə Azərbaycanın kapitalizm formasiyasını keçməməsi fikirlərinin qeyri-elmi olmasının tarixi faktlarla əsaslandırılmasıdır. Bu problemlərə alimin "XIX əsrdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı" adlı əsərində cavab verildi. Azərbaycan qəzalarının timsalında kənd təsərrüfatının demək olar ki, bütün sahələrini tədqiq edən müəllif, qətiyyətlə sübut etdi ki, Azərbaycanda tarix boyu üzümçülük, əkinçilik, ipəkçilik, pambıqçılıq, tütünçülük və digər aparıcı sahələrdə əmtəə istehsalı və muzdlu əmək üstünlük təşkil edib. Bu isə kapitalizmin kənd təsərrüfatında əsas və başlıca göstəricisi demək idi. Adı çəkilən əsərdə elmi həllini tapan digər problem Azərbaycan xalqını köçəri adlandıranlara cavabın verilməsidir. Maldarlıq təsərrüfatının xarakterini təhlil edən müəllif, Azərbaycan maldarlarının yaz və yayda yaylağa, qışda isə qışlağa köçmələrini əsas götürüb, azərbaycanlıları köçəri adlandıran XIX əsr müəlliflərindən fərqli olaraq, bunu köçərilik əlaməti deyil, düzgün olaraq Azərbaycanın təbii-coğrafi şəraiti ilə izah etmiş,bununla da azərbaycanlıların köçəri xalq olmaması ınəticəsinə gəlmişdir. Deməli, adı çəkilən hər iki problemə tarixşünaslığımızda elmi cavab vermək də məhz Ə. Sumbatzadənin adı ilə bağlıdır. XIX əsrdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi tarixinin bütün mənzərəsinin elmi təhlilini vermək üçün onun sənaye həyatının öyrənilib tədqiq edilməsi də xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu vacib, ümdə problemin elmi həlli də tarixşünaslığımızda yenə böyük alimin adı ilə bağlıdır. 1964- cü ildə "Elm" nəşriyyatı tərəfindən buraxılan "XIX əsrdə Azərbaycan sənayəsi " adlı əsəri ilə müəllif tarixşünaslığımızda yeni bir elmi istiqamətin - iqtisadi tarixin əsasını qoydu. 1970 - ci ildə Leninqradda (Sankt Peterburq), 1974-cü ildə Budapeştdə iqtisadi tarix üzrə keçirilən Beynəlxalq konqreslərdə akademik Əlisöhbət Sumbatzadənin və onun başçılıq etdiyi Azərbaycan alimlərindən ibarət nümayəndə heyətinin səmərəli fəaliyyətini iqtisad elmimizin yadda qalan nailiyyətlərindən hesab etmək olar. Cəsarətlə demək olar ki, hər iki monoqrafiya keçmiş Sovetlər məkanında yüksək səviyyədə yerinə yetirilmiş, Azərbaycan xalqının iqtisadi fəaliyyəti, vətənimizin inkişaf potensialı barədə zəngin və dərin tədqiqatlar idi. Əlisöhbət Sumbatzadə dünyanın ən nüfuzlu elmi məclislərində sübut edirdi ki, Azərbaycan özünün iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə XIX əsr, XX əsrin əvvəllərində geridə qalan diyar sayıla bilməz, burada gedən ictimai-iqtisadi proseslərə dünyanın inkişaf kontekstindən yanaşılmalı və qiymət verilməlidir. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərlndə Azərbaycanın inkişafı barədə reallıqların beynəlxalq elmi aləmə çatdırılmasında Əlisöhbət Sumbatzadənin əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Cəfakeş alimin bir çox elmi əsərləri Azərbaycandan kənarda çap olunmuşdur. Əlisöhbət Sumbatzadə öz məruzə və çıxışları ilə dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirilən beynəlxalq konfranslarda respublikamızı, onun ictimaiyyətşünaslıq elmini ləyaqətlə təmsil etmiş, xalqımıza baş ucalığı gətirmişdir. O, sözün həqiqi mənasında elm fədaisi və təşkilatçısı idi. Azərbaycan tarixi və iqtisadiyyatında bu gün əzmlə çalışan yüzlərlə yüksək ixtisaslı alim-tədqiqatçılar məhz Ə. Sumbatzadə şinelindən çıxanlardır, Əlisöhbət müəllimin adı ilə bağlı məktəbin yetirmələridir. Əlisöhbət Sumbatzadənin elmi, pedaqoji irsindən söz açarkən onun elm tariximiz haqqında yazdığı onlarca dərin məzmunlu məqalələrini unutmaq olmaz. O hələ 50-ci illərdən başlayaraq respublikada ictimai elmlərin, əsasən Azərbaycan tarixşünaslığının, iqtisad elminin inkişaf etdirilməsinə xüsusi əhəmiyyət verir, bu sahənin respublika hüdudlarından kənarda da tanınması sahəsində əlindən gələni əsirgəmirdi. Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi, tədqiqi və bu sahədə qarşıda duran ümdə vəzifələr haqqında yazdığı sanballı məqalələri təkcə Azərbaycanda və keçmiş İttifaqda deyil, həmçinin xarici ölkələrdə də çap olunmuşdur. 1958-ci ildə Azərbaycan EA Şərqşünaslıq İnstitutu təşkil olunduqdan sonra Ə.S.Sumbatzadə həmin elm mərkəzində öyrənilən "Yaxın və Orta Şərq ölkələrində milli azadlıq və fəhlə hərəkatı" probleminin rəhbəri olmuşdur. Bu gün respublikanın bir çox görkəmli iqtisadçı alimləri Ə. Sumbatzadə məktəbindən çıxmaqlarıyla Əlisöhbət müəllimin adı ilə bağlı olan elm məktəbinin, daha doğrusu, akademiyasının üzvləri olmalarıyla fəxr edirlər. Öyünürlər ki, onlar da onun elm ocağında isinmiş, ondan elmi məsləhətlər alaraq, qarşılarına qoyduqları elmi problemlərin həllində iştirak etmiş, bir sözlə, Azərbaycanda Sumbatzadənin adı ilə bağlı elm karvanının adi üzvləri sayılırlar. Akademik Ə. Sumbatzadə dünya görmüş, zaman yaşamış şöhrətli alim idi. Əlisöhbət Sumbatzadə özünün elmi potensialına, müxtəlif elmlərə yaxından bələd olmasına, elmi təcrübəsinə söykənərək, Azərbaycan xalqının etnogenezi probleminin öyrənilməsinə təşəbbüs göstərmiş və uzun illərdən bəri apardığı tədqiqatları ümumiləşdirərək, 1990-cı ildə, müdrik çağında "Azərbaycanlılar – etnogenez və xalqın formalaşması" adlı son dərəcə vacib monoqrafiyasını yazdı və elmdə mənşəyimiz haqqında yeni konsepsiyanın əsasını qoydu.
Xatirəsi

Tarixçinin doğulduğu Əmircan qəsəbəsinin küçələrindən biri onun adını daşıyır. Bakıda Səməd Vurğun küçəsi 85 ünvanında 1957-ci ildən 1992-ci ilə qədər Sumbatzadənin yaşadığı evin divarına xatirə löhvəsi qoyulmuşdur. 2007-ci ilin aprelində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İqtisadiyyat İnstitutunda Sumbatzadənin anadan olmasının 100 illiyinə həsr edilmiş elmi konfrans keçirilmişdi. 

Əsərləri
1. Присоединение Азербайджана к России и его прогрессивные последствия в области экономики и культуры (XIX — нач. XX в.), Баку, 1955;
2. Кубинское восстание 1837, Баку, 1961;
3. Промышленность Азербайджана в XIX в., Баку, 1964;
4. Социально-экономические предпосылки победы Советской власти в Азербайджане, М., 1972.
5. Истоки истории Азербайджана // Известия Академии наук Азербайджанской ССР. История, философия и право. 1979. Выпуск 1. С. 62—80.
6. Азербайджанская историография XIX—XX вв. Баку: Элм, 1987.
7. Азербайджанцы — этногенез и формирование народа, Баку: Элм, 1990.