DƏRBƏNDNAMƏLƏR KİTABI HAQQINDA

Azərbaycan MEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun xəzinələrində bir çox orta əsr elmləri ilə yanaşı, tarixə aid əlyazmalar da qorunmaqdadır. Bunlardan qədim Azərbaycan şəhəri Dərbəndin tarixinə aid bir neçə əlyazma qiymətli mənbə kimi nəzər-diqqəti cəlb edir. «Dərbəndnamə» adı ilə məşhur olan həmin əlyazmaların hamısı eyni məzmunlu əsərlər olub, naməlum müəllif tərəfindən yazılmış, əsasən ərəb və fars dillərində olan mənbələrdən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Əlyazmaların içərisində B-333 şifrəsi altında mühafizə edilən nüsxə daha mükəmməl və daha əhatəli olduğundan onu əsas mətn kimi qəbul etmək olar. Bu əlyazma hicri-qəməri tarixi ilə 1309 (miladi 1891)-ci ildə Mirzə Cəbrayıl ibn İsrafil Dərbəndi tərəfindən nəstəliq xətti ilə köçürülmüşdür. Qalan variantlar katiblər tərəfindən ixtisar edilmiş şəkildə fraqmentar parçalar kimi tərtib olunmuşdur. Əsərdə ərəb xilafəti dövründə Dərbənd şəhərində baş verən hadisələrdən bəhs olunur. Əsərin orijinalının kim tərəfindən qələmə alındığı hələlik məlum deyildir. Həmin kitabda beş min ildən artıq tarixi olan Dərbənd şəhərinin min illik tarixi əhatə edilmişdir. A-613 və M-37 şifrəli dərbəndnamələr B-333 şifrəli əlyazmadan iqtibas təsiri bağışlayır. Eləcə də I-363 şifrəli daşbasma kitabında «Dərbəndnamə»dən bir epizodla rastlaşırıq. Bu variant Azərbaycanın məşhur şair və müdərrisi Mirzə Şəfi Vazeh və Qriqoryev tərəfindən tərtib edilib, Mirzə Şəfinin xətti əsasında 1855-ci ildə İranda nəşr olunmuş müntəxabata şikəstə-nəstəliq xətt nümunəsi kimi daxil edilmişdir. Həmin müntəxəbatdan XIX əsr Azərbaycan məktəblərində dərs vəsaiti kimi istifadə olunduğu məlumdur. Qeyd edək ki, «Dərbəndnamə» vaxtilə ayrı-ayrı tarixçilər tərəfindən latın, fransız və rus dillərinə tərcümə edilərək nəşr edilmişdir. Əsəri ilk dəfə məşhur şərqşünas Mirzə Kazım bəy 1851-ci ildə ingilis dilinə tərcüməsi ilə Peterburqda nəşr etdirmişdir. Oxuculara təqdim olunan bu topluda «Dərbəndnamə» əsərinin sadalanan variantları verilir.