I ŞAH İSMAYILIN HAKIMIYYƏTI ("TARIX-E ALƏMARA-YE ŞAH İSMAYIL" ƏSƏRI ƏSASINDA) KİTABI HAQQINDA

Monoqrafiya Səfəvilər zamanında naməlum bir müəllif tərəfindən farsca qələmə alınmış iri həcmli “Tarix-i aləmara-yi Şah İsmayıl” (“Şah İsmayılın dünyanı bəzəyən tarixi”) əsərinin zəngin materialları əsasında Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin banisi I Şah İsmayılın hakimiyyəti dövrünün (1501-1524-cü illər) tədqiqinə həsr olunmuşdur.

Dövlətçilik ənənəsinə sahib olmaq hər xalqın  taleyinə yazılmış qismət deyildir. Biz  Azərbaycan türkləri olaraq dünya mədəniyyətinə verdiyimiz əvəzsiz töhfələrlə yanaşı, həm də tarixin dərin qatlarına gedib çıxan zəngin dövlətçilik irsinin varisləriyik. Bu irsi yaşatmaq və öyrənmək çağdaş Azərbaycan tarixçilərinin vətən və millət  qarşısında müqəddəs borcudur. Dövlətçilik tariximizin ən şərəfli səhifələrindən biri də, heç şübhəsiz ki, Səfəvilər xanədanının hakimiyyəti dövrü ilə başlamışdır. 1501-ci ildə görkəmli dövlət xadimi, sərkərdə və şair Şah İsmayıl Xətainin başçılığı altında yaradılan Azərbaycan Səfəvilər dövləti milli tariximizdə müsbət mənada silinməz bir iz qoydu. I Şah İsmayıl məmləkəti bürümüş  feodal pərakəndəliyini, dərəbəyliyi, özbaşınalığı aradan qaldırdı, mərkəzləşdirilmiş dövlət sistemini bərqərar etdi, vergiləri yumşaltdı və xalqı zülmdən, sitəmdən qurtardı. Səfəvilərin rəhbərliyi ilə Azərbaycanın cənub və şimal torpaqlarının vahid dövlətin tərkibində birləşdirilməsi ölkəmizin sosial-iqtisadi və mədəni  tərəqqisi üçün yeni üfüqlər açdı. Səfəvilər sülaləsinin himayəsi ilə anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının sürətli  inkişaf mərhələsi başladı. Azərbaycan türkcəsindən rəsmi yazışmalar və diplomatiya dili kimi istifadə edilməsi təcrübəsinin əsası qoyuldu. I Şah İsmayılın müasiri olmuş klassik şairlərimiz – Füzuli, Kişvəri, Tüfeyli və digərləri öz şeirlərində onu hörmətlə yad etmiş, fəaliyyətini yüksək qiymətləndirmişlər. “Xalqın gözü  tərəzidir” deyiblər müdriklərimiz. Şah İsmayıl Xətai xalqımızın yaddaşı  sayılan folklorumuzda da istisnasız olaraq müsbət bir qəhrəman kimi qalmışdır. Xalq ozanlarımızdan Qurbaninin, Miskin Abdalın, Quşçuoğlunun yaradıcılığında, Anadoludakı Ələvi dədələrinin, Güney Azərbaycandakı Əhl-i Həqq aşıqlarının nəğmələrində, “Şah İsmayıl və Taclı xanım”, “Qurbani və Pəri”, “Qurbani  və  Sənəm” və s. kimi xalq dastanlarımızda, hekayələrimizdə ədalətli və xeyirxah mürşid-i kamil, vətənpərvər və şücaətli bir hökmdar kimi yaşayan Şah İsmayıl Xətai obrazı bu xüsusda tutarlı bir dəlildir. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin idarəçilik sistemi, hərbi təşkilatı, ictimai-iqtisadi şəraiti də müəllifin diqqətindən yayınmamışdır. O, Şah İsmayılın dünyəvi və mənəvi hakimiyyəti özündə cəmləşdirən bir lider olaraq xarizmatik  şəxsiyyətini, onun kadr siyasətini və sosial tədbirlərini tədqiq etmiş, XVI əsrin birinci rübündə Qarabağın tarixi ilə bağlı bəzi maraqlı nüanslara yer vermişdir. Əsərin “Əlavələr” hissəsində  təqdim  olunmuş qızılbaş əmirlərinin siyahısı, Şah İsmayıl miniatürləri və s. də əyani vəsait kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ümumiyyətlə, N.S.Musalının “I Şah  İsmayılın hakimiyyəti (“Tarix-i aləmara-yi Şah İsmayıl” əsəri əsasında)” adlanan monoqrafiyası tədqiqatçının uzun illər sürən gərgin əməyinin və yorulmaz axtarışlarının bəhrəsidir. O, qarşısına çətin bir vəzifə qoymasına baxmayaraq, işinin öhdəsindən layiqincə gəlmişdir. Monoqrafiya  yeni faktlarla zəngindir. Biz bu əsəri Azərbaycan səfəvişünaslığının son nailiyyətlərindən biri hesab edirik və onun müəllifinə yeni-yeni uğurlar arzulayırıq. İki il bundan öncə N.Musalı ilə birlikdə ilk dəfə olaraq Səfəvilər dövrünün görkəmli Azərbaycan tarixçisi  İsgəndər bəy Münşinin “Tarix-i aləmara-yi Abbasi” əsərinin birinci cildinin tərcüməsini başa vuraraq, bu kitabı nəşr etdirdik. Ümid edirik ki, gənc alim gələcəkdə “Tarix-i aləmara-yi Şah İsmayıl”ın farsca mətnini də tam şəkildə doğma dilimizə tərcümə edəcəkdir. (Oqtay Əfəndiyev, AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor)