2116
19/08/2017 Qax rayonunun İlisu kəndinə ilk səfərimiz olmasa da, bu səfər əvvəlkindən bir çox cəhətlərinə görə fərqlənirdi. Ən azından ona görə ki, bu səfərin iştirakçıları fərqli yaş kateqoriyasına, fərqli dünyagörüş və düşüncələrə sahib ayrı-ayrı peşə və ixtisas sahibi olan vikipediyaçılar idi. Digər tərəfdən də Azərbaycan Vikipediyaçılarının "İlk Yay Düşərgəsi" məhz İlisuda təşkil olunacaqdı. Vikipediya layihəsində yeni olsaq da təşkilatçılar iştirakçı seçimlərində fəaliyyətimizi nəzərə alaraq bizi də tədbirə dəvət etmişdilər. Maraqlı bir səfər olacağı şübhə doğurmurdu. Səfər Bakıdan - 20 yanvar abidəsindən başlayırdı. Səhər saat 7-də nəzərdə tutulan yerdə görüşüb yola düşən vikipediyaçıların bəziləri əyani şəkildə bir-birini tanısa da əksəriyyət etibari ilə ilk dəfə görüşürdü. Bakıdan 2 avtobusla yola düşən 32 nəfərlik heyətin tərkibində olmaq xoş idi. "Otuzikilərdən" bələd olduğum yanlız özüm idim. Digərlərini yolda tanımaq fürsətim olacaqdı. Səfər əsnasında arxa oturacaqda oturub daha çox insanları tanımağa və düşüncələrinə vaqif olmağa çalışırdım. Yol boyu mən oturduğum cərgədə sanki kino seansı idi. Azərbaycan kinosudan xarici kinoya qədər müxtəlif söhbətlər edildi. Ön oturacaqlarda oturanların isə hər birinin söhbət etməyə öz mövzusu vardı. Anlaşılan idi ki, hər kəsin öz maraq dairəsi var və apardığı söhbətlər də bu çərçivədə ola bilərdi. Qaxa gedən yolu yarı etmişdik ki, alban kilsələri ilə bağlı başlayan söhbətlər daha sonra bütün tariximizi və nəhayətdə bütün avtobus əhlini özündə birləşdirdi. Tarix söhbətləri o qədər uzandı ki, sonda ingilislərə qədər gedib çıxdı və hətta onların belə mənşəyi müzakirə obyektinə çevrildi. Uzun yolumuzu beləcə qısaltmış olduq. 
Çatdıq, çatırıq deyirdik ki, bir də gördük Qaxın İlisu kəndindəyik. "Ulu" İstirahət Mərkəzində yerləşib nahat etdik. Daha sonra açılış mərasimi və təqdimatlar oldu. Daha sonra Azərbaycanca Vikipediyada məqalə yaradılması üçün vaxt ayrıldı. Günün sonunda Sərbəst mövzularda müzakirələr və intellektual oyunlar təşkil edildi. Düzü bu tip oyunlarda təcrübəmin olmamasına görə çox heyfisləndim. İntellektual oyun “Xəmsə” Milli İntellektual Oyununun aparıcısı Elmidar Süleymansoy apardı. Maraqlı keçən oyundan sonra axşam yeməyi, yemək əsnasında isə Monrealda keçirilən "Vikimaniya 2017" konfransının iştirakçıları ilə canlı bağlantı oldu. Günün sonunda kimisi məqalə yerləşdirməklə, kimisi oyunlara davam etməklə, kimisə də dincəlməklə məşğul oldu. Beləcə səfərin ilk günü başa çatdı.
Maraqla gözlənilən Qaxın tarixi abidələrinə fotogəzinti səhər saat 10-da başlayacaqdı. Hansı yerlərə səfər ediləcəyini təşkilatçıdan savayı kimsə bilmirdi. Günə iştirakçılardan daha erkən başlamaq qərarına gəlib saat 6-dan qaldığımız düşərgəni, Kürmük çayını, Ulu körpünü, İlisu təbiət qoruğunun həndəvərini gəzdim. Nəzərdə tutulan qrafikdən kənara çıxmamaq üçün saat 8-də düşərgəyə qayıtdım. Səhər yeməyindən sonra fotogəzintiyə başladıq. İlk səfər edilən abidə Qax rayonunun Qum kəndində yerləşən Dairəvi alban məbədi oldu. IV–V əsrlərə aid üçnefli, günbəzli alban məbədini ziyarət etdikdən sonra iştirakçılar yaxınlıqdakı XVIII əsrə aid Qum məscidinə də baş çəkdilər. Həm məbəd, həm də məscid çay daşı və bişmiş kərpiclə inşa edilmişdi. Gəzintiyə davam edərək XVI əsr yadigarı "İçəri Bazar" qala qapıları və divarları olan ərazini ziyarət etdik. Çay daşı döşənmiş küçələr, çay daşlarından inşa edilmiş hasarlar, kərpic və çay daşından bina edilən tikililər olduqca gözəgəlimli idi. Qala qapıları arasında Azərbaycanın böyük bəstəkarı, əməkdar incəsənət xadimi, Müslüm Maqomayevin atası, Azərbaycanın tanınmış müğənnisi, SSRİ xalq artisti Müslüm Maqomayevin ulu babası usta Məhəmməd kişinin dəmirçilik etdiyi tikili, XIV əsr şairi İmadəddin Nəsiminin büstü də vardı. "İçəri Bazar" qala qapıları yaxınlığında içərisini görmək fürsətimiz olmasa da "İlisu dövlət təbiət qoruğu"nun binasını da gördük. "İçəri Bazar"dan sonra gedəcəyimiz növbəti ünvan İngiloy kilsəsi idi. Qax-İngiloy kəndindəki Müqəddəs Georgi kilsəsinə (1888) gəlişimiz ibadət vaxtına təsadüf etdi. Gürcü dilində həyata keçirilən ayinlər, kilsənin ətrafında gürcü dilində yazıların həkk olunduğu qəbirlər Nikolay Marrın fikrini bir daha təsdiq edirdi: "... İngiloylar barədə hələlik onların özlərinin deyil, gürcülərin fikri məlumdur”. Kiminin gürcüdən dönmə və ya islamı qəbul etmiş törəmə əhali, kiminin Albaniya dövlətinin tərkibinə daxil olan və beləliklə Azərbaycanın etnosiyasi tarixinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan qədim gel tayfasının varisləri kimi təqdim etdiyi bu tayfanın əslində kimlər olmasını hər halda özləri daha yaxşı bilir. İngiloyların əksəriyyəti müsəlman (sünnü), bir qismi isə pravoslavdır. Əvvəllər müsəlman olan pravoslav ingiloylar XIX əsrin II yarısında xristianlaşdırılmışlar. Kilsədə bir qədər ayinə diqqətlə qulaq asan insanlara tamaşa etdikdən sonra ərazini gəzdim. Ən çox diqqətimi cəlb edən kilsənin memarlıq üslubu ilə yanaşı ətrafdakı kiçik məzarlıq oldu. Bir sarqofakın daşının ayaq tərəfindəki gül təsviri içindəki butaya bənzər təsvir maraq doğururdu. Yaşlı bir ağacdan budaqlanan cavan qolların yaratdığı mənzərə də olduqca valehedici idi. Kilsədən sonra İlisu kəndinin sümük kimi mökəm olan Sumuq qalasına doğru yol aldıq. Daha çox qüllə təəssüratı yaradan Sumuq qala XVIII əsrə aid edilir və İlisu kəndinin Bucaq məhəlləsində yerləşir. Qüllədə müxtəlif maddi mədəniyyət nümunələri nümayiş etdirilirdi. Adətim üzrə bir-bir bütün eksponatları çəkdim. Tarixi o qədər də qədim olmayan bu eksponatlar içərisində əsasən XIX-XX əsr yadigarı olan maddi mədəniyyət nümunələri - qəbir daşı, arabanın bir hissəsi, məişətdə müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilən saxsı küplər, su dəyirmanında istifadə edilən su çarxı, nehrə, mis qazan, mis tava, çəki daşı, vəl, kiçik və böyük təhnə, həvəngdəstə, lampa, yun daraqları, cəhrə, xalça daraqları, dəmir fincan, qızdırıcı ütülər, səhəng, saxsı bardaqlar, qayçılar və s. vardı. Sumuq qaladan sonra XVII əsr yadigarı Ulu məscidi, məscidin yuxarısındakı qədim qəbristanlığı, Lənkəran qalasını xatırladan son orta əsrlər yadigarı İlisunun Keşikçi qüllələrindən biri (XVII-XVIII əsrlər) ilə tanış olub yolumuzu Ulu körpü (XVIII əsr) və son olaraq da Ramramay şəlaləsindən saldıq. Ramramay şəlaləsinin hündürlüyü təxminən 25 metrdir. Şəlaləyə gedən yolda onlarla bulağa rast gəlmək mümkündür. Bu sular qayalıqların arasından keçərək, süzülərək axır. Suyu ilin fəsillərindən asılı olmayaraq soyuq olur. Şəlaləyə yanlız xüsusi maşınlarla qalxmaq mümkündür. Şəlaləyə edilən yürüş sonrası düşərgəmizə geri döndük. Günorta yeməyini edib yıryığış etdik. Bakıya nəzərdən tutulan vaxtdan bir qədər gec yola düşməyimizə baxmayaraq plana uyğun olaraq gecə saat 12-yə işləmiş artıq 20 yanvar metrosuna çatmışdıq. Beləliklə iki günlük düşərgə həyatımız başa çatdı.
Azərbaycan Vikipediyaçılarının "İlk Yay Düşərgəsi" (viki-albom)