3592
02/01/2018 
Bu dəfə səfərimiz Şamaxının ən mühüm məntəqələrindən biri hesab edilən Qəleybuğurd kəndinə idi. Bu kənd Şamaxı şəhərinin şimal-qərbində və şəhərdən 20 km məsafədə yerləşir. Qəleybuğurd inzibati ərazi vahidinə daxildir. Kəndin dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 1300 metrdir. Kənddə Buğurd qalası, Təmam-Əddar piri və zaviyəsi, qədimi qəbir daşları və Buğurd məscidi kimi tarixi abidələr var. Müasir tələblərə cavab verən Şamaxı-Pirqulu şosse yolu Qəleybuğurd kəndindən 9 km məsafədən keçir. Qəleybuğurd kəndindən Sis kəndinə 1 km, Keçmədin və Qaladərəsi kəndlərinə birlikdə 3 km məsafədir. Ümumi uzunluğu 13 km olan yeni yolun çəkilişi buradakı həyatı kökündən dəyişə bilər.
Qəleybuğurd kəndinə səfər üçün səhər - saat 7.30-da yol yoldaşım Güney Babəklə görüşüb Şamaxı avtovağzalına doğru yol almalıydıq. Nəzərdə tutulan vaxtda avtovağzalda görüşüb saat 8-də Şamaxı istiqamətində yola qoyulduq. Hava yağmurlu, soyuq və tutqun idi. Şamaxıda da belə bir havanın bizi gözləyəcəyini bilirdik. 10-a qalmış 20 dəqiqə artıq Şamaxı avtovağzalına çatmışdıq. Şamaxıda hava gözlənilən kimi idi. Bəzi yerlər hətta sıx dumanla örtülü idi. Avtovağzala çatanda çox gözləməyə gərək olmadı. Qəleybuğurd kəndinə getmək üçün bizə yaxınlaşan taksi şoferinə müraciət etdik, qiymətdə razılaşıb (cəmi 12 azn) yola rəvan olduq. Sürücümüz Cəmil bəy bizi kəndin qarşısından keçən Ağsu çayının sahilinə qədər apardı. Daha sonra sürücü ilə sağollaşıb kəndin içərisinə doğru yol aldıq. Körpü olmadığından çayı piyada 
keçməli olduq. Çayın dəlisov olması yatağındakı daş qalaqlarından görünürdü. Sel gələndə kənd camaatı yolu açmaq üçün texnika gətizdirib kəndə gələn yolu açmalı olur. Bu səbəbdən də çayın yatağı daş qalaqlarından ibarət idi. 8 il öncə kəndə gələndə gördüyüm mənzərə dəyişməmişdi. Kəndin nə yolu düzəldilmiş, nə də ehtiyac duyulan körpü bina edilmişdi. Bəlkə yaz-yay-payız aylarında bu pis şəraitə "dözmək" olardı. Amma qış aylarında kənd əhalisinin vəziyyətini təsəvvür etmək belə istəməzdim. Bu da azmış kimi kənd əhalisi "neft-qaz ölkəmizdə" hələ də odun yandırıb evini isidir. Bu da Qəleybuğurd meşələrinin seyrəkləşməsinə səbəb olur. Ümid edirik ki, meşələr tükənmədən kəndə təbii qaz verilişi təmin olunar.
Kənddə hava dumanlı, yağıntılı olsa da, Bakı ilə müqayisədə çox mülayim havası vardı. Kəndə çatanda ilk öncə Təmam-Əddar pirini ziyarət etmək üçün piri soraqladıq. 
Kənd sanki dərin qış yuxusunda idi. Çöldə-bacada inc-cins yox idi. Təsadüfən kəndə gələn yol maşını görüb pirdən soraq aldıq. Pirə doğru yol almaq üçün kəndə daxil olandan sonra sola tərəf burulub işıq dirəkləri boyunca hərəkət etdik. Getdiyimiz ilk beş dəqiqədə kənd əvvəlki sükutunu qoruyurdu. Nə piri tapa bilirdik, nə də bir Allah bəndəsini. Hər kəs evinə çəkilib ya 
isti ocağının kəndarında oturmuş, yaxud da kənddəki evinə qıfıl vurub köç etmişdi. Getdiyimiz yol bizi düz bələdiyyə sədri olan bir evə tərəf apardı. Doğrusu bəlkə sədrin sorağı ilə gəlsəydim tapa bilməzdim deyə düşündüm bir anlıq. Səs eşidib bir evə yaxınlaşıb sahibini çağırdıq. Bu vaxt iki kənd sakini bizə yaxınlaşdı. Bizdən ilk soruşduqları sual türksünüz (yəni, Türkiyə türkü mənasında) oldu. Sonra xəbər aldıq ki, bəs türkiyəli alverçilər kəndə parça satmağa gəlirmiş. Nə yalan deyim, bazar adamı kimi də geyinməmişdik. Bakıdan gəldiyimizi və nəyin sorağı ilə gəldiyimizi biləndə rahatlaşdılar. Onlardan mənə ilk Qəleybuğurd səfərimdə bələdçilik edən Qiyas bəyi soraqladım. Lakin evini sel aparması zamanı həlak olduğunu dedilər. Əvvəlcə inanmışdım, sonradan sadəcə zarafat olduğunu bildim. Qiyas bəyin evi Keçmədin kəndində dibində Qalanın aşağısında olduğundan ora getməyi yaya saxladıq. Xülasə, Təmam-Əddar pirini onlardan soraq aldıq. Tarixçi olduğumuzu biləndən sonra bizimlə birlikdə pirə doğru yola rəvan oıldular. Bu iki kənd sakinləri ilə tanış olanda biri adının Eynulla bəy. digəri isə Qahir bəy olduğunu dedi. Xatırladım ki, Qahir bəy Qaleybuğurd Bələdiyyəsinin sədridir. Bizi ilk öncə pirə apardılar.
Hüseyn Ciddinin yazdığına görə, kəndin cənubunda meşəlik içərisindəki bu pir Təmam-Əddar adlanır. Bu pirin adını Hüseyn Ciddidən fərqli olaraq Təmam Qəddari piri də adlandırırlar. Burada çay daşları ilə tikilmiş günbəz formalı tikintinin xarabaları diqqəti cəlb edir. Tikintinin qarşısında yonma daşla hörülmüş, üzərində böyük başdaşı olan qəbir vardır. Daşın bir tərəfində qur'an ayələri və mərhumun ölümünə həsr olunmuş fars dilində şer, digər üzündə isə at, gülabdan təsvirləri həkk edilmişdir. At və gülabdan təsvirlərinin ortasında ərəbcə hicri 877 tarixi yazılmışdır ki, bu da 1469-1470-ci ilə bərabərdir. Qəbirdən yuxarıda uçulmuş zaviyə də var. Deyilənə görə pirə şəfa diləmək üçün gələn insanlar bəzən burda qalırlarmış. Lakin hazırda həmin zaviyə uçuq vəziyyətdə olub yararsızdır. Piri və ətraf məzarları gəzərkən yol yoldaşımız olan Eynulla bəy və Qahir bəy Babək müəllimin ərəb və fars dillərini əla bildiyini görüb az qala bütün məzarların üzərini oxutdurdular. Sanki məzarlıqda ən qədim qəbrin sorağına düşmüşdük. Əslinə qalsa bir qədər 
elə idi. Məqsədimiz kəndin ən qədim qəbristanlığından kəndin tarixini soraq almaq idi. Pirin ətrafındakı qəbirlərə nəzər saldıq. Qəbri daşlarında ən yaşlılarından biri güman ki pirdən bir metr aralıda yuxarı hissəsi papaq formasında dairəvi, aşağı hissəsi isə dördkünc formada olan baş daşı idi. Bu tipli baş daşlarına 
Azərbaycanın müxtəlif rayonlarında rast gəlmişdim. Məzarlıqda demək olar ki, bütün köhnə məzarları nəzərdən keçirdik. Sənduqə tipli qəbirlər də diqqəti cəlb edirdi. Lakin bu sənduqələr bir o qədər qədim olmayıb ən yaxşı halda 1-2 əsrin yadigarı idi. Məzarlığı ziyarət edəndə Qahir bəyin telefon zəngindən sonra daha iki nəfər bizə qoşuldu. Bu nəfərlərdən biri mədrəsə təhsili aldığı 
deyilən şəxs, digəri isə sadəcə onun müşayiətçisi idi. O da bizimlə qəbirlərə sanki ilk dəfə nəzər salırmış kimi bir-bir baxdı. Əvvəlcə o, məzarların yaşının 700-800 il olduğunu deyirdi. Əslində məzarlar üzərindəki tarixin miladi 
deyil, hicri qəməri olduğunu izah edəndən sonra nisbətən də olsa bizimlə razılaşdığını göstərməli oldu. Məzarlıqdan çıxıb kəndin yuxarısına doğru-Buğurd məscidinə tərəf yol aldıq.
Qubanın Zərqara kəndindəndir. Təxminən 1780-ci illərdə Quba xanlığını tərk edərək böyük qardaşı Abdulla Əfəndi və kiçik bacısı Zeynəb xanımla kənddən çıxıb gizli yollarla Qəssani mahalının (Şamaxı xanlığının mahallarından biri) Diyallı kəndinə (İsmayıllı rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd) gəlmiş və Hacı Mustafa Əfəndinin himayəsində Narıncılar məhəlləsində yerləşmişlər. Sonralar Zeynəb xanım Hacı Mustafa Əfəndi ilə ailə qurub Şamaxı şəhərinə köçmüş, Hacı Əhməd Əfəndi də Bölükət mahalının (Kürdəmir və 
Ağsu rayonlarının ərazisində mövcud olmuş) Külüllü kəndində (İsmayıllı rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd) məskunlaşmış və Kürdəmirli Hacı İsmayıl Əfəndinin müridi olmuşdur. 1825-ci ildə Hacı Əhməd Əfəndi öz ustadı ilə Osmanlı imperiyasına mühacirət etmişdir. Bir neçə ildən sonra mürşidinin tapşırığı ilə Şirvana qayıtmışdır. 1856-cı ildə Rusiyanın Tambor quberniyasına Müridizm hərəkatına görə sürgün edilmiş və orada da vəfat etmişdir. Onun oğlu Bilal Əfəndi atasının adına və öz hesabına Külüllüdə məscid tikdirmişdir. Bu məscid indi də durur. Onun nəslinin davamçıları bu gün Ağsuda, Şamaxıda, o cümlədən də Qəleybuğurd kəndində yaşayır. 
Məscidi ziyarət etdikdən sonra Qahir bəy bizi evinə dəvət etdi. Evinin düz qarşısında Qəleybuğurd kənd həkim məntəqəsi, inzibati ərazi dairəsi nümayəndəliyi və 12 saylı Qəleybuğurd kənd kitabxanası yerləşirdi. Qahir bəy ilə kənddəki şəraitlə bağlı söhbətlər etdik. Söhbət əsnasında kəndlə bağlı adətim üzrə hər hansı bir kitabın olub-olmamasını soraqladım. Ötən il nəşr olunan "Buğurd qalası" adlı kitabını mənə təqdim etdi. Ədalət Məmmədov və Cəmşid İsmayılovun həmmüəllifi olduğu kitabda kənddəki vəziyyətə dair bəzi məqamlar diqqətimi cəlb etdi. Bunları sizinlə də paylaşmaq istərdim:
"Şamaxı rayonunun səfalı Çuxuryurd kəndindən Qəleybuğurd nümayəndəliyinin əhatə etdiyi kəndlərə tərəf yollananda adama elə gəlir ki, nağıllar aləminə düşmüsən... Uca dağlar, qalın meşələr, hər çeşiddə meyvəsi olan bağlar, sərin bulaqlar, coşqun dağ çayları, sıldırımdan tökülən şəlalər, hər vaxtın bol olan dərman bitkiləri bu yerlərin gözəlliyini tamamlayır. Qədim "Buğurd" qalası keçmişin yadigarı kimi əzəmətini hələ də itirməmişdir. Əfsanəvi adlar daşıyan Qəleybuğurd, Keçmədin, Qaladərəsi və Sis kəndləri burada yerləşir... Müasir tələblərə cavab verən Şamaxı-Pirqulu şosse yolu Qəleybuğurd kəndindən 9 km məsafədən keçir. Qəleybuğurd kəndindən Sis kəndinə 1 km, Keçmədin və Qaladərəsi kəndlərinə birlikdə 3 km məsafədir. Ümumi uzunluğu 13 km olan yeni yolun çəkilişi buradakı həyatı kökündən dəyişə bilər. Çünki bu kəndə dönən yoldan 9 kilometrlik yolu 35 dəqiqəyə getmək olur... Bir məsələni də xatırladım ki, XX əsrin axırlarında, yəni 1980-1990-cı illərdə Qəleybuğurd kənd orta məktəbində 200-dən yuxarı, Sis məktəbində 100-dən yuxarı, Keçmədin məktəbində 90 nəfər şagird oxuyurdusa, indi bu rəqəm, müvafiq olaraq Qəleybuğurd məktəbində 50, Sis məktəbində 20, Keçmədin məktəbində isə 5 nəfərdir (sonuncu məktəb bağlanıb artıq). Səbəb yolun olmaması və işsizlikdir. Əhali, xüsusi olaraq gənclər kütləvi şəkildə köçüb gedirlər. Bütün bunlar məktəblərin bağlanması ehtimalını artırır. Qahir bəy bizi evində qonaq edəndən sonra Şamaxı şəhərinə dönüşümüzü də təşkil etdi. Şəhərə çatanda saat 3 tamam idi. 1 saat yarımlıq yolun tamamında Bakıya çatdıq. Beləcə Qəleybuğurd səfərimiz qalayanı görmədən başa çatdı. Hava yaxşı olmadığından qalaya çıxmadıq. Lakin 2009-cu ildə kəndə səfər edəndə Keçmədin sakini Qiyas bəyin köməyi ilə qalanı görmək mənə qismət olmuşdu. Bu səbəbdən də qısa çəkən səfərimiz heç də pis nəticələnmədi. Yeni tanışlıqlara və yeni biliklərə qapı açmış oldu.
Maraqlı görüntülər:
2009-cu il Qəleybuğurd səfərindən....
Qəleybuğurda ilk səfərim də dumanlı, yağmurlu havada olmuşdu. Həmin səfər vaxtı da demək olar ki, eyni yolla kəndə gəlib çıxmışdım. Həmin vaxt yanlız Buğurd qalasını görmək qismət olmuşdu. Qalaya çıxmaqda Qiyas bəy bələdçilik etmişdi. Buğurd qalası yerləşən dağı cənubdan Qız qalası və Cənqu (cəngi) dağları, şərqdən Tənə dağı və Alçalı pir meşəsi, şimaldan Ülgüc dağı, qərbdən Qaladərəsi əhatə edir. Bu isə Buğurd qalasının strateji mövqeyinin əlverişli olduğunu göstərir. Belə ki, ən yaxın məsafədən də qala yerləşən dağı görmək mümkün olmur. Tənə dağı ilə Qız qalası dağının cənub ətəkləri arasında Keşmadin (keçmədin), şərq ətəyində Qaleybuğurd kəndləri yerləşir. Qız qalası ilə Cənqu dağı arasında geniş bir dərə vardır. Həmin dərədən bir qədər aralı Çağan (çayqan) kəndi salınmışdır. Bu dərədə hündür sal qayalar qar, yağış və digər təbii hadisələrin təsiri nəticəsində müxtəlif şəkillər almışdır. Bu qayalardan biri yerə oturmuş dəvə fiqurunu xatırladır. Yerli əhali arasında bu qaya haqqında çoxlu əfsanələr vardır. Bəziləri dəvəyə oxşar bu daş fiqurunu müqəddəs hesab edib ona nəzir-niyaz deyirlər. Qalanın şərq tərəfində meşəliklə örtülü Qaladalı adlı dərə vardır. Bu dərə şimaldan cənuba doğru göz işlədikcə davam edir. Dərənin şərqində Topxana adlı kənd yerləşir. Yerli əhalinin söylədiyinə görə vaxtilə düşmənlər buradan qalanı top atəşinə tutmuşlar. Topxana adı isə bu hadisə ilə əlaqədar meydana çıxmışdır. Qala yerləşən dağ hər tərəfdən uçurumla əhatə olunur. Qalaya çıxmaq üçün nisbətən əlverişli yol qərb tərəfdədir. Burada dağın döşü boyu meşəlik içərisində ön istehkamlar tikilmişdir. Bu maneələri ötüb keçdikdən sonra dağın lap zirvəsində yerli əhalinin «Şah evi» adlandırdığı narınqala tipli başqa bir istehkam vardır. O, hər tərəfdən uçurumlu qayalarla əhatə olunur. Buraya çıxmaq olduqca təhlükəlidir. Yerli əhalinin dediyinə görə narınqalaya keçidən başqa ayrı heyvan, hətta canavar belə qalxa bilmir.
Buğurd qalası istər yerləşdiyi mövqeyinə, istərsə istehkamlarının quruluşuna görə Azərbaycanda olan başqa orta əsr qalaları, o cümlədən əsrlər boyu onunla sıx əlaqədə olmuş Gülüstan qalasından fərqlənir. Belə ki, orta əsr qalaları adətən bir dağ və ya təpənin üzərində tikilmişlərsə Buğurd qalasının istehkamları bir-birinə bitişik olan, bəzən təbii aşırımlar vasitəsi ilə birləşən dağ silsilələrinin zirvəsindədir. Bu silsilə cənubdan başlayaraq şimala doğru getdikcə yüksəlir və əlçatmaz olur. Şirvanın bir çox qalaları kimi Buğurd qalası da əsasən müxtəlif ölçülü daşlar və qum-əhəng qarışdırılmış məhlul ilə tikilmişdir. Qalanın ön istehkamı həmin silsilənin qərb döşü və şərq tərəfdən dağın zirvəsi istiqamətində təqribən düzbucaq formada 1800X250 m sahəni əhatə edir. Bu əzəmətli divarın eni təqribən 5 m-dir. Onun bir çox hissələrini hazırda müşahidə etmək mümkündür. Bəzi yerlərdə isə divarın yalnız izləri qalmışdır. Həmin istehkam ilə əlaqədar bir sıra tikintilər də vardır ki, onların xarabaları hazırda qalmaqdadır. Bunlardan birisi qalanın cənub-qərb küncünü təşkil edən Qız qalası adlı dağın zirvəsindədir. Bu dağ həqiqətdə qalanı cənub tərəfdən qoruyan təbii maneələrdən birisi hesab edilir. Burada əlverişli strateji bir mövqedə dairəvi bürc tikilmişdir. Bürcün diametri təqribən 3,5 m-dir. Onun arxasında 15x5 m ölçüsündə dördkünc tikinti qalığı vardır. Bura yəqin ki, qalanın əsas gözətçi bürclərindən biridir. Həmin bürcə bitişik olan divar 10-12 m şimala doğru davam etdikdən sonra dağın relyefinə müvafiq olaraq düzbucaq formada şərqə tərəf əyilir, sonra yenə də dağın yuxarı döş hissəsi ilə şimal istiqamətində təqribən 240-250 m uzununda davam edərək başqa bir dairəvi bürcə çatır. Həmin bürcün yaxınlığında, ona bitişik düzbucaq formalı başqa tikinti vardır. Bu tikinti divardan təqribən 20 m qərbə tərəf davam etdikdən sonra düzbucaq formada cənuba doğru əyilir. Buranın da iki dağarası gözətçi məntəqəsi olduğunu söyləmək mümkündür. Həmin tikintidən yenə də 250 m şimala doğru divar davam etdikdən sonra (burada divarın yalnız izi qalmışdır) çox mürəkkəb formalı bir tikintiyə təsadüf etmək olur. Üç gözdən ibarət olan bu tikintinin qərb tərəfində, təqribən 15-20 m uzunluqda, 5 m enində divar qərbə tərəf uzanır. Buradan vaxtı ilə hərbi hissələr yerləşdirmək üçün istifadə edildiyi ehtimal oluıur. Eyni əhəmiyyətə malik başqa bir tikinti, divarın 200 m davam edib sona çatdığı yerdə də vardır. Bürc formasında olan bu tikinti 35-40 m qərb tərəfə doğru çəkilmiş divarın qurtaracağındadır. Həmin divar və bürc Qaladərəsini nəzarət altında saxlamaq üçün ən əlverişli məntəqə hesab edilə bilər. Burada yarımdairəvi bürcün arxasında eni 1,40 m, hündürlüyü 4 m və uzunluğu təqribən 6 m olan dəhliz formalı yer vardır. Qaladərəsinə baxan divarda gözətçi deşikləri düzəldilmişdir. İstehkamın şimal divarının ancaq izləri qalmışdır. Burada heç bir tikinti qalığı yoxdur. Qalanın qərb divarı kimi şərq divarının, yəni dağın zirvəsi ilə çəkilən divarın içəri tərəfində bir sıra tikintilər vardır. Şah evi qala yerləşən dağların ən yüksək zirvəsindədir. Narınqala vəzifəsini ifa etmiş bu bina hər tərəfdən uçurumla əhatə olunur. Bina qayaların arxasında gizlənmişdir. Belə ki, tam zirvəyə qalxmayınca onu müşahidə etmək olmur. Burada bir-birinə bitişik üç otaq qalığı vardır. Otaqların tavanları və şimal divarları dağılmışdır. Buna görə onların ölçülərini müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Binanın salamat qalmış cənub küncləri oval formadadır. Şah evinin şimal tərəfində dağın yamacları istiqamətində bir-birindən təqribən 200-250 m aralı qoşa divar çəkilmişdir. Bu divarlardan başqa, dağın əlverişli çıxış yerlərində də müxtəlif sədd və maneələr tikilmişdir. Bunlar şimal tərəfdən şah evini müdafiə edən istehkamlardır. Qeyd etdiklərimizdən aydın olur ki, Buğurd qalası öz tikintiləri və istehkamları etibarilə olduqca nəhəng və mürəkkəb bir quruluşa malikdir. Böyük bir sahəni əhatə edən bu qalanın tikilməsində saysız-hesabsız insan qüvvəsi, dövrün məharətli memar, bənna və daş yonanları iştirak etmişlər. Bu tikintilərin hər bir guşəsində donmuş insan əməyi öz ahəngdarlığı ilə indi də səslənməkdədir.
