1496    

25/07/2019

YAXUD SƏFƏVİ-TÜRK SİSTEMİNİ ÖZGƏLƏŞDİRMƏK CƏHDLƏRİ KİMLƏRİN İŞİNƏ YARAYIR

Mübariz AĞALARLI 

AMEA Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent 

Təəssüflər olsun ki, hələ də Azərbaycan Səfəvi dövlətini və səfəvi-qızılbaş sistemini farsçılığa bağlamaq təşəbbüsündə olan insanlar mövcuddur. Bu insanlar, 236 illik Azərbaycan dövlətçilik tarixini əhatə edən, böyük bir siyasi-mədəni mühit formalaşdıran səfəvi-türk mirasını “fars-səfəvi mədəni mirası” adlandırmaları bir yana, iki yüz ildir ki, başımıza gələn bütün bəlaların kökünü, hətta “Əkinçi” qəzetinin bağlanmasını da aparıb Səfəvi-türk sisteminə və məfkurəsinə bağlayırlar.

Qeyd edək ki, tarixi mənbələrdə “fars-səfəvi” termininin gündəmə gətirilməsini şərtləndirən elə bir ciddi məlumat yoxdur. Səfəvi-Qızılbaş düşüncə sistemi ilə fars düşüncə sistemi tamamilə başqa mədəni daşıyıcılardır, hətta alternativdirlər.

Yüzlərlə yerli və əcnəbi tarixçinin, ədəbiyyatşünasın, dilçinin, antropoloqun gəldiyi elmi qənaətə görə, iki fərqli dil qrupuna, fərqli soy-kökə, bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən mənəvi dəyərlərə, fərqli mədəniyyət sisteminə malik olan səfəvi – qızılbaş sistemi ilə fars düşüncə sistemini bir-birinə calaq edərək uydurulmuş “səfəvi-fars mədəniyyəti” yaradaraq bütün bəlalarımızın kökünü burada axtarmaqla nə məqsəd güdürük? Bu tipli “calaq mədəniyyət” nümunəsi ilə dövlətçilik tariximizin 236 illik böyük bir şərəfli keçmişinə kölgə salmaqla nə qazanırıq? Hələ də ikiyə parçalanmış vəziyyətdə olan 40 milyonluq Azərbaycan millətinə və ən azından 30 milyonluq Güney Azərbaycan türkünün qürur mənbəyi olan Səfəvi -türk dövlətini və Türk-Qızılbaş mədəniyyətini yadlaşdırıb özgələrin ağuşuna atmaqla cəmiyyətə nə mesaj veririk?...

... Unutmaq lazım deyil ki, Azərbaycanda yaranan dövlətlər bir-birini əvəz edən siyasi varislər - davamçılardır. Azərbaycan dövlətçilik tarixinə bir bütün kimi baxmaq lazımdır. Biz anlamalıyıq ki, Səfəvi dövlətindən sonra yaranan bütün azərbaycan dövlətləri özündən gələn dövlətlərin, xüsusilədə Səfəvi dövlətinin varisləridir. Səfəvi dövlətini aparıb fars dövlətçiliyinə bağlamaq olduqca uğursuz və qeyri-elmi yanaşmadır. Səfəvi düşüncəsinə sahib çıxmaq farsçılıq deyil, Səfəvi sisteminə qarşı çıxmaq fasçılıqdır.

Səfəvi-qızılbaş siyasi və ideoloji sistemini müasir dövr fars siyasətinə alət edənlərin dediyi kimi, həqiqətənmi “fars-səfəvi” mədəni mirası və yaxud “fars – səfəvi” düşüncəsi olubdurmu? Dövrün qaynaqlarına müraciət etdikdə ümumiyyətlə, “fars-səfəvi” məfkurəsi adlandırılan bir anlayışı formalaşdıracaq heç bir siyasi, hüquqi və mədəni təməlin olmadığının şahidi oluruq.

Məlumdur ki, siyasi və ideoloji baxımdan İran dövləti və İrançılıq-farsçılıq anlayışları XIX əsrin ortaları-XX əsrin əvvəllərində ortaya atılmış bir siyasi-ideoloji cərəyandır. Bu sistemin təməlini siyasi və dövlətçilik baxımından orta əsrlər dövrünə və Səfəvilər dövlətinə bağlamaq tamamilə yanlışdır. Çünki orta əsr ərəb və fars qaynaqlarında İran coğrafi anlayış kimi göstərilsə də, bu “dövlətin” siyasi hüdudları və sərhədləri haqqında heç bir məlumat verilmir. Hətta Avropa mənbələrində “Persia” kimi təqdim olunan bu coğrafi ərazinin siyasi hüdudları haqqında heç bir məlumat yoxdur. Bəzi fars qaynaqları İran şəhərləri haqqında məlumat verərkən belə yalnız  Fars vilayətinə məxsus olan şəhərləri qeyd edirlər. İran coğrafi məfhumuna daha çox əsatirlərdə, rəvayətlərdə və bədii əsərlərdə rast gəlinir. Firdovsinin məlum “Şahnamə”si bu tipli bədii əsərlərdəndir. Qeyd edildiyi kimi, ərəb qaynaqlarında dəfələrlə Azərbaycanın siyasi hüdudları və sərhədləri qeyd olunduğu halda bu faktı “İran dövlətinə”  şamil edə bilmirik. Adı əsatirlərdə, rəvayətlərdə, bədii əsərlərdə və bəzi tarixi əsərlərdə vurğulanan, siyasi hüdudları haqqında heç bir məlumat olmayan, yalnız XX əsrdə siyasi səhnəyə çıxan (1935) İran dövlətini Səfəvi dövlətinin siyasi varisi elan etmək iddiası elmi əsası olmayan subyektiv mülahizədir.

İrançılığın-farsçılığın siyasi və ideoloji təməlini təşkil edən İslamın şiə məzhəbinin siyasi gündəmə gəlməsində Səfəvilər dövlətinin rolunu qeyd etmək doğru deyildir. Çünki Səfəvi sülaləsinin nəsil şəcərəsinə baxdığımızda onların təkkə və təriqət fəaliyyəti dövründə sufilik təriqətinə mənsubiyyətlərinin şahidi oluruq. Şah İsmayıl Səfəvi dövlətini yaratdıqdan sonra İmamiliyi (imamilik anlayışı müasir İran şiəliyindən fərqli anlayışdır) dövlətin dini ideologiyasına çevirmişdir. Orta əsr teokratik müsəlman cəmiyyətində ədalətlilik prinsiplərini özündə ehtiva edən İmamiliyin Səfəvi dövlətinin dini ideologiyası elan edilməsi bütün hallarda məntiqlidir. Çünki Azərbaycanda Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlişi ərəfəsində Azərbaycanda və digər müsəlman-türk dövlətlərində mövcud olan sosial-siyasi və dini məzhəb narazılıqları fonunda alternativlərə ehtiyac duyulur və bunu zəruri edirdi. Məhz bu prizmadan baxdığımızda Şah İsmayılın çoxmillətli bir dövlətdə İmamiliyi dövlətin dini ideologiyasına çevirməsi mövcud zərurətdən doğan bir gerçəklik idi. Onu da qeyd edək ki, İslam dininin məzhəblərə bölünməsi prosesi VII əsrdə ərəb-müsəlman cəmiyyətində baş vermiş və Səfəvilərə qədərki bir çox müsəlman dövlətləri bu məzhəb siyasətindən öz siyasi və dini məqsədləri naminə istifadə etmişlər.

Orta əsrlər dövründə yazılmış ciddi tarixi qaynaqlar və mövcud olan rəsmi sənədlər, həmçinin dövrün tədqiqatçıları Səfəvi dövlətinin Azərbaycan dövləti olduğunu, bu dövləti azərbaycan türklərinin yaratdığını dəfələrlə vurğulayırlar. Həmçinin Səfəvi-Qızılbaş məfkurəsinin sonrakı dövrlərdə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafına təməl dayaqlarından biri olduğu bir çox elmi-ədəbi və tarixi qaynaqlarda vurğulanır.

XVII əsr Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münşi Səfəvi dövlətinin qurulması ərəfəsini belə təsvir edir: “Şirvan vilayətinin uca və məşhur qalalarından olan bu qala (Gülüstan qalası) mühasirəyə alındı. Mühasirə vaxtı qeyb aləmindən xəbər gətirən mələk o həzrətə (Şah İsmayıla) Azərbaycanın səltənət taxtına və padşahlığına yetişmək müjdəsi verdi... O həzrət əzəmətli əmirləri çağırıb onlara dedi: "Sizə Gülüstan qalası lazımdır, ya Azərbaycan taxtı?" Müqəddəs Səfəvi xanədanına etiqadı olan adamlar sədaqət və müdriklik aləminə qapılıb, ilham dilinin sidq sözlərini bəyan edərək, bu fikri düzgün sandılar, Azərbaycan taxtının müjdəsi ilə öz sevinc sözlərini Keyvan eyvanına ucaltdılar”. “Tarixi- aləmarayi-Abbasi” əsərində verilən bu məlumat birmənalı şəkildə deməyə əsas verir ki, hələ Şah İsmayıl hakimiyyətə gələnə qədər Azərbaycan adlı dövlət (məmləkət) mövcud idi və onun taxt-tacı (hakimiyyəti) İsmayıl Səfəviyə müjdə verilmişdir.

Qeyd edək ki, XVII əsr türk səyyahı Evliyə Çələbi də öz “Səyahətnamə”sində dəfələrlə Qaraqoyunlu hökmdarı Yusif bəyi və Ağqoyunlu hökmdarı Həsən bəyi Azərbaycan hökmdarı adlandırmışdır.

Tarixi qaynaqlara istinad etdikdə görürük ki, XVI əsrdə Səfəvi sarayında, hətta XVII əsrdə I Şah Abbasın hakimiyyət dövründə belə diplomatik yazışmalar qızılbaş türkcəsində aparılırdı. Sitat: “ ... Həmçinin bu il (1618-ci il) o uca sülalənin (Romanovlar sülaləsinin) əmir və knyazlarından (kənnas) ibarət böyük bir elçi heyəti Xəzər dəryası və çöllərdən keçərək Şirvanın Dərbəndinə gəldi və humayun Şah məiyyətinin ardınca Ərdəbildən Qəzvin darüssəltənəsinə çatdı. O elçi də, Səadət meydanında şahla görüş səadətinə yetişdi və mütərcim vasitəsilə padşah tərəfindən özlərinin ehtiyat xahişini və möhkəm birlik istəyini ərz edərək, türk dilində yazılmış uzun bir məktubu şaha təqdim etdi, məktubun sədaqət məktubu olduğunu bildirdi...” Hamıya məlumdur ki, beynəlxalq diplomatik qaydalara görə, hər hansı bir dövlətə göndərilən rəsmi məktub əsasən göndərilən dövlətin rəsmi dilində yazılırdı.

İstanbul sülh danışıqları zamanı (1589-1590) Səfəvi hökmdarı Şah I Abbasın Osmanlı dövlətinə göndərdiyi məktublar arasında bu məktub da vardır. Qızılbaş türkcəsində (Azərbaycan türkcəsi) Osmanlı paşası Fərhat Paşaya yazılmış bir məktubda deyilirdi: “...Bizim razılıq və fərmanımıza əsasən, vəkilimiz Mürşüd Qulu xanı fitnəni aradan qaldırmaq üçün sizin hüzurunuza ezam etmiş və qərara gəlmişik ki, aliməqamlı şahzadənin sözü və əhalinin tələbinə əsasən İslam padişahının (Osmanlı sultanı) hüzuruna yetişsin… və bu xan şahzadənin (Heydər Mirzə) göndərilməsi haqqında bəzi məsələləri hüzurunuzda bəyan edəcəkdir. Öz məmləkətinə və Padişahına xidmət etdiyin və fədakarlıq göstərdiyin kimi bizimlə də dostluq edib, iki məmləkət arasında ədalətin möhkəmlənməsi üçün səy göstərməlisən ki, etdiyin bu iş dünya durduqca əbədi qalsın... İnşaallah –Təala”.

Biz Səfəvilər dövlətinin xarici siyasi əlaqələrinin inkişafında müstəsna rola malik elçi-səfirlərin etnik mənsubiyyətinə baxdığımızda böyük əksəriyyətinin qızılbaş-türk diplomatları olduğunun şahidi oluruq. Tacəddin Həsən Xəifə, Hüseyn xan Şamlu, Oruc bəy Bayat, Şahqulu Ağa Qacar, Fərruxzad bəy, Kəmaləddin Təbət ağa, Vəli bəy Ustaclu, Mehdiqulu xan Ustaclu, Cəfər bəy Kəngərli, Həsən Çələbi, Seyid bəy Səfəvi, Yadigar Əli Sultan Rumlu və onlarla digər qızılbaş-türk diplomatları Azərbaycan Səfəvi dövlətinin xarici siyasi əlaqələrinin inkişaf etdirilməsində müstəsna xidmətləri olmuşdur.

Qeyd edək ki, Anadoluda Türk dövlətçilik sisteminin formalaşmasında mühüm rola malik olan Səlcuq dövlətində rəsmi yazışma dili fars, uzun müddət Səlcuq hökmdarlarının baş vəziri fars mənşəli  Nizamülmülk  olduğu halda, Səfəvi sarayında Şah İsmayılın timsalında türkcə divan yazılır, sarayda, ordu sistemində, siyasi və ictimai həyatda  türk dilindən geniş istifadə olunur, ordu və idarəetmə sistemi əsasən qızılbaş türklərindən formalaşırdı. Hətta Şah I Abbas Səfəvinin dövründə dövlət aparatına təyin olunan məmurlar arasında aparıcı şəxslər qızılbaş türkləri idi.  I Şah Abbasın vəzirlərini böyük əksəriyyəti - Hatəm bəy Ordubadi, Mirzə Əbu Talib Ordubadi, Salman xan Ustaclu, Xəlifə Sultan və digərləri qızılbaş türkləri-azərbaycanlılar idi.

Qeyd edək ki, tarix boyu fars etno-siyasi sistemindən və dövlətçilik ənənələrindən, irançılıq dini, əxlaqi və siyasi baxışlar sistemindən fərqlənən Azərbaycan dövlətçilik sistemi üzərində qurulan və tariximizin şah əsəri olan Səfəvi dövlətini "İran milli dövləti"nin sələfi hesab etmək elmi cəhətdən məntiqsiz, məntiqsiz olduğu qədər də gülüncdür.

İran tarixçiləri də Səfəvi dövlətini Müasir İran dövlətinin sələflərindən biri olduğu fikrini qəbul etmir, əksinə Səfəvi dövlətinin fars dövlətçilik sisteminə, fars mədəniyyətinə böyük zərbə vurduğunu qeyd etməkdən çəkinmirlər. Fars tarixçisi Nəsrulla Fəlsəfi bu haqda yazır: "Şah İsmayıl ata tərəfdən özünü seyid Əli nəsli sayır və bu nəsil şəcərəsi ilə fəxr edirdi. Ana tərəfdən isə o, Türkman Həsən bəy Ağqoyunlunun nəvəsi idi və haqlı olaraq özünü bu sülalənin qanuni varisi hesab edirdi... Dövrün bütün tarixlərindən məlum olduğu kimi, onun tərəfdarları da əsasən türkman və tatar tayfalarından olanlar idi... Fars dili Osmanlı imperiyasında və Hindistanda siyasət və ədəbiyyat dili olduğu bir dövrdə Şah İsmayıl türk dilini İran sarayının (Səfəvi sarayının-M.A) rəsmi dili etmişdi. Hətta o özü də yalnız türk dilində şeirlər yazırdı. Nəticədə türk dili Səfəvilər sarayında elə geniş yayıldı ki, bu sülalənin hakimiyyətinin sonunadək sarayın rəsmi dili olaraq qaldı... Qızılbaşlar özlərini türk mənşələrinə, əsil-nəcabət və ad-sanlarına görə İranın əhalisindən yüksəkdə tutur, onları həqarətlə tatlar və taciklər adlandırırdılar...” Hətta fars tarixçisi belə ürək ağrısı ilə səfəvi-qızılbaş mədəniyyətini fars mədəniyyətinə ən ciddi alternativ görürsə, hansı “fars-səfəvi” mədəniyyətindən danışmaq olar?.

Təəssüflər olsun ki, bəzi hallarda tarixi şəxsiyyətlərimizi və dövlətçilik tariximizi aşağılamaq üçün Cümhuriyyət Xadimlərimizin fikirlərinin təhrif olunaraq təqdim olunmasından da çəkinilmir. Bununla da,tarixi şəxsiyyətlərimizi bir-birinə qarşı qoymağa təşəbbüs edilir. Birmənalı şəkildə qeyd edim ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və digər Cümhuriyyət dahilərimiz heç zaman dövlətçilik tariximiz, Səfəvi dövləti və Şah İsmayıl haqqında mənfi fikirdə olmayıb. Əksinə həmişə dövlətçilik tariximizi hörmətlə yad ediblər. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazır: "İllərdən bəri çevrələrindəki xalq kütlələri üzərində, butün türk ellərindəki dədələr kimi dərin nüfuz və təsir sahibi olan Ərdəbildəki Şeyx Səfi ocağından zühur edən Şah İsmayıl şiə dövlətini qurmaq üzrə hərəkətə keçir. Avropalılara görə bir İran sülaləsi sayılan Səfəvi dövlətinin bu müəssisi isə həqiqətdə bir türk sufisi və Azərbaycanlı bir şairdi. İstinad etdiyi qüvvət də tamamilə türk qüvvəti idi. Bu məzhəb türkman qəbilələri, bu qüvvətin kökünü təşkil edirdi. Onun sadə bir türkcə ilə yazılan ilahiləri (dini nəğmələri) rəsmi hüdudların çox irəlilərində belə türk topluluqlarının ruhları üzərində müəssir olurdu. Şah İsmayılın sarayı Azəri türk ədəbiyyatının yaradıcı ocağı və bir akademiyası idi. Bu saraya Həbibi kimi şairlər mənsubdu. Şeirdə Xətai təxəllüsündən istifadə edən İsmayıl, xalqın vurulacağı sadə bir dillə yazırdı. Səfəvi sarayının rəsmi dili də türkcə idi. Qonşu dövlətlərə göndərdiyi notalar türkcə yazılırdı. Səfəvi dövlətinin Osmanlılara göndərdiyi notalar türkcə ikən, Osmanlı sarayının Səfəvilərə yazdıqları notalar farsca idi. Rəsmi Türk dövlətlərində misali yox ikən, çevrəsindəki türkdilli şairlər Şah İsmayıla “Türki-tacdar” deyə xitab edirlərdi. Bu dövrdəki şairlər yalnız “Taclı türk”ə deyil, onun da xitab etdiyi əsil türk kütləsinə müvəffəqiyyətlə xitab edə bilmək üçün türkcə yazırlardı. İdarələrini yürütmək üçün içindən yetişdikləri mühitin zövqünə uyaraq onun ağıl və vicdanına qolay bir yol bula bilmək üçün özü ilə türkcə danışırlardı. Sonralar İran ideolojisi - deyə bilinən şiəlik bu xüsusda onlara (səfəvilərə) mane olmurdu. Əksinə, bu, onların türkçülüyünü gərəkləndirirdi. (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. “Bolşeviklərin Şərq siyasəti”. Ərəb və latın qrafikasından transliterasiya edəni və çapa hazırlayanı Asif Rüstəmli, Sabah, Bakı, 1994, s.53).

Sonda vurğulamaq istəyirəm ki, dövlətçilik tariximiz, ideoloji və mədəni dəyərlərimiz haqqında fikir bildirəndə olduqca diqqətli və həssas olmaq lazımdır. Əsil həqiqəti bilmək üçün isə mənbə və ciddi elmi əsərlərə istinad etməkdə fayda var.