723
05/09/2023 2023-cü ilin iyun ayında Diyallı kəndində səfərdə oldum. Kəndə gəlməyim əslində “Maps me”də qeyd edilən və heç vaxt eşitmədiyim “Ağqoyunlu məscidi” məsələsini dəqiqləşdirmək idi. Ailəmlə birgə Talıstan kəndində qonaq olduğumdan bu kəndə gəlməyim bir o qədər çətin olmadı. Kəndə çatarkən mənə Diyallı kənd məscidini işarə verdilər. Bu məscidin kənddə yeganə məscid olduğunu bildirdilər. Lakin kəndin imamı ilə danışdıqdan sonra ondan bəs bu məsciddən geriyə kitabə qalıb-qalmadığını maraqlandım. O da mənə kəndin coğrafiya müəllimi Yunis dayının evini nişan verib həmin dayının nəvəsi ilə onlara getməyim üçün yol göstərdi.
Yunis kişi haqqında qısa arayış: Yunis Məcid oğlu Aliyev 1957-ci ilin 12 fevralında İsmayıllı rayonunun Diyallı kəndində anadan olmuşdur. 1964-1974-cü illərdə həmin kənddə orta məktəbi bitirmişdir. 1978-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya fakültəsinə daxil olmuş və oranı uğurla başa vurmuşdur. 1988-1999-cu illərdə bir illik ərəb dili kursunu bitirmişdir. Müəllimlik fəaliyyətinə 1980-ci ildə İsmayıllı rayonunun Cülyan kənd məktəbindən başlamışdır. Daha sonra Müdri, Gəndov kənd məktəblərində də işləmişdir. 1990-1991-ci illərdə Bakı Dövlət Universitetinin nəzdində açılmış praktik psixoloqlar hazırlayan kursu uğurla tamamlamışdır. 1991-ci ilin sentyabrında isə Diyallı tam orta məktəbinə psixoloq müəllim kimi təyin edilmiş və hazırda həmin məktəbdə də pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir.
Kəndə sorağı ilə gəldiyim, əslində Diyallı məscidi adlanan və Ağqoyunlu adı və dövrü ilə bağlı olmayan dini abidə bir vaxtlar XIX əsrin tanınmış simalarından olan Hacı Məcid Əfəndi tərəfindən tikilmişdir. O, 1829-1908-ci illərdə yaşamışdır. Onun barəsində Yunis dayı belə məlumat verdi: "Diyallıda anadan olmuşdur. İstanbul ruhani universitetini bitirib Əfəndi titulu, Bağdad universitetini bitirib Müfti titulu almışdır. Türk islam və Ərəb islamının incəliklərinə yiyələnmişdir. Avropa islamını öyrənmək məqsədilə Albaniyaya getmiş, onun paytaxdı Tirana şəhərində 3 il dini məktəbi oxuyub alimlər qarşısında imtahan verərək şəriət alimi titulunu qazanmışdır. Diyallı məscidi Ağqoyunlu məscidi deyil. Ancaq kəndin Ağsu və Kürdəmir bölgələrində yaşayan köçəri tayfalarla geniş əlaqələri olub. Onlar yaylağa qalxarkən kəndin geniş otlaqlarından istifadə ediblər. Geri qışlaqlarına qayıdarkən qonağı olduğu ailənin sağılmayan mallarını gələn yaylaq mövsümünə qədər qışlaqlarda saxlamışdılar. Sovet dövründə bu əlaqələr xeyli pozulmuşdur. İndi isə tamamilə yoxa çıxmışdır. Ancaq qoca nəslin xatirələrində qalıbdır. Sovet dövründə köçərilər oturaq həyata keçirilmiş, yaylaq qışlaq məsələləri dövlət tərəfindən həyata keçirilmişdir. Dağlıq Şirvanla Aran Şirvanla əlaqələr dövlət tərəfindən həyata keçirilmişdir. Lakin ticarət əlqələri çarvadarlar (kiçik alverçi) vasitəsilə həyata keçirilib təkcə bizim kənd deyil dağ kəndlərində yetişən alma, armud, kartof bağ bostan məhsullərını çöl kəndlərinə aparıb satmış ordan buğda, arpa alıb qayıdıblar. Bizdə belə bir məsəl var çöl kəndlərində buğda bol olarsa, bizdə olmasada bolluq olar. Əksinə bizdə buğda bol olub çöl kəndlərində olmazsa ölkədə aclıq olar. Artıq çöl rayonlarında çəkilən su kanallarının hesabına bağ bostan bitkiləri becərilir. Beləliklə qədim çarvadarlıq peşəsidə tamamilə tarix səhnəsindən silinibdir."
Məhz Hacı Məcid Əfəndi 1884-cü ildə doğma Diyallı kəndində yeni məscid və mədrəsə tikdirmiş, kənddə olan bir neçə molla məktəbini birləşdirmişdir. Bizim ziyarət etdiyimiz abidə də məhz bu məscidin qalıqlarıdır. Yanlış olaraq Ağqoyunlu məscidi kimi təqdim edilsə də, əslində bu məscid bir əsr yarımlıq tarixi yadigarımızdır. Abidənin kitabələri təəssüf ki yerində deyildi. Yunis dayının həyətində qalan məscidin qalıqları uçmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir. Ümid edirik ki, bu tarixi məscidin məhv olub aradan getməməsi üçün gec də olsa bir tədbir görülər.
Qeyd:
Hacı Məcid Əfəndi, onun övladları və Diyallı kəndi barədə Yunis dayının məqaləsini, Diyallı kəndinə həsr edilən kitabdan çıxarışlar əsasında yaratdığım e-kitabı da aşağıdakı linklərdə sizə təqdim edirəm.
Maraqlananlar tanış ola bilər. Kəndi ətraflı gəzə bilmək fürsətim olmadığından hələlik yazımı sadəcə tarixi məscidlə bağlı verilən məlumatlarla yekunlaşdırıram. Xoş mütaliə arzusu ilə müəllifdən.
Müəllif: t.ü.f.d. Elnur Nəciyev