Tarixi kontekst:
Çıraqqala V-VI əsrlərə aid Sasanilər dövlətinin mövcud olduğu dövrdə şimaldan gələn sabir və xəzər türklərinin yürüşlərini önləmək üçün inşa edilmiş Gilgilçay səddinin möhkəmləndirilmiş qalalarından sadəcə biridir. Abbasqulu Ağa Bakıxanov “Gülüstani-İrəm” kitabında qeyd edir ki, Gilgiçay səddi “dənizdən başlayıb... Əlixanlı-ehtimala görə, əslən Alğonlu olmuş - kəndinin üst tərəfindən keçərək Çıraq qalasına bitişir. Oradan da üzərində böyük bir şəhərin xarabası olan Ata dağından keçərək, Qonaqkəndin üstündən Baba dağına doğru gedir.”
Ərəb tarixçisi Əl Bəlazuri (IX əsr) isə “Ölkələrin Fəthi” adlı əsərində yazır ki, Sasani şahı Qubad Şirvanla Arran vilayətlərinin qapısı arasında çiy kərpicdən sədd tikdirdi. Digər ərəb müəllifi İbn Xordadbeh isə xatırladır ki, Şirvan ölkəsində hələ I Qubaddan (488-531-cü illər) əvvəl də Xəzərsahili müdafiə sədləri olub. Deməli, “Uzun divarlar” adlanan bu sədd eramızdan əvvəllər də mövcud olub.
Gəlin, qalanı kəşf edək:
Gilgiçay səddi Siyəzən rayonunun Yenikənd kəndi yaxınlığında Gilgilçay çayı sahilində yerləşir. Xəzər dənizindən başlayıb Kolanı, Yenikənd, köhnə Alıxanlı, Eynibulaq, Daşlı Calğan, Qalaaltı kəndlərindən keçərək Çıraqqala ilə birləşir. Bugün Çıraqqala Şabran rayonunun 20-25 kilometrliyində, Bakı şəhərindən 150 km aralı Çaraq kəndi ərazisində yerləşən Çaraqqaya adlı sıldırım qayanın zirvəsində 1232 metr hündürlükdə yerləşir. Gilgilçay səddinin baş qarovulxanası olub. Bu qüllə müşahidə, işarə məqsədilə tikilib. Burada dayanan keşikçilər Dərbənddən Beşbarmaq səddinəcən dəniz sahili boyu, təxminən 100 km-ə qədər bir ərazini nəzarətdə saxlaya biliblər. Düşmənin gəlişini görüb tonqallar vasitəsilə də bu qaladan ətrafa xəbər vermək mümkün olurdu. Çıraqqala mərkəzi qala da daxil olmaqla 17 bürcdən ibarət düzbucaqlı formasındadır. Hazırda bu bürclərdən 4-ü salamat qalıb. Qala qapısından bir az aralı, ortalıqda tağbənd örtməli ovdan - su anbarı yerləşir. Gözə dəyən saxsı borulardan görünür ki, su bu ovdana yaxınlıqdakı dağlardakı çeşmələrdən çəkilib. Çıraqqalanın baş bürcü çox maraqlı quruluşa malikdir. Bir tərəfdən girdə, o biri tərəfdən düzbucaq şəklində hörülmüş silindrik gövdə başdan-başa üfüqi zolaqlarla bölünüb. Növbə ilə daş və kərpic hörgülü zolaqlar onun monumentallığını daha da artırır. Belə bir fənd eyni zamanda konstruktiv möhkəmlik üçün məqsədəuyğundur. Elə ona görə də sal qaya üstündə yalnız öz ağırlığı hesabına dayanan baş bürcün möhkəm quruluşu üçün qurşaqvari zolaqlardan istifadə edilib. Qurşaqların materialı daş-kərpic olmaqla növbə ilə təkrarlanıb. Siluet və textonika effektinə görə baş bürcün həm forma kamilliyinə, həm də miqyas ölçülərinin tənasübünə söz ola bilməz. Qalanın izləri məlum olan 8 bürcündə bərpa-konservasiya işləri həyata keçirilib, lakin təmir-bərpa işləri başa çatmayıb. Divarların hündürlüyü 8-10 metr, qalınlığı isə 3-4 metrdir.
Adının mənşəyi:
Hündürlüyü 8-10 metr, qalınlığı isə 3-4 metrdir.
Çıraqqalanın daxil olduğu ərazi bir versiyaya görə Çola, Çora adlanan alban vilayətinin adı ilə əlaqləndirilir. Bu addan yola çıxaraq Çola / Çora hakimin qalası anlamında işləndiyi iddia olunur. Hətta Çaraq kəndinin adında da bu adın qorunduğu ehtimal edilir. Birbaşqa versiya isə Sara Aşurbəyli adlı Şirvanşahlar dövləti tədqiqatçısının fikrincə Dərbəndlə Bakı arasında mövcud olmuş Xursan vilayətinin mərkəzi qalalarından biri – Xirş (Xurs) qalası məhz Çıraqqaladır. Ərəb tarixçisi əl-Bəlazuri yazır ki, “Mərvan ləkzlərin müqavimətindən sonra (VIII əsrin birinci yarısının sonunda) sülami ərəbi Həşrəmi onlara hakim təyin etdi, özü isə Şirvan hakiminin "dəniz sahilindəki Xirş (Xurs?) adı ilə məşhur olan qalasına yollandı. Qalanın hakimi (Mərvanın) öz üzərində hakimiyyətini dərhal tanıdı və düzənliyə endi". Osmanlıların Şirvan bölgəsi ilə bağlı tərtib etdiyi dəftərlərdə Dərbənd vilayətinin 8 sancağı içərisində (Dəmirqapı (Dərbənd), Şabran, Axtı, Quba, Müskir, Kürə, Çıraq, Resov) Şabran və Çıraq adlı sancaqların adını ayrıca qeyd edir. Bugün Şabranda Çaraq kəndi və onun yaxınlığındakı Çıraqqalanın bu adla bağlı olduğunu da ehtimal etmək olar. Əslində toponim olaraq “Çıraq” daha doğrudur. Nurəddin Bəndəliyev “Dağlıq Şirvanın toponimləri” adlı əsərində Azəbaycanın müxtəlif bölgələrində (Şamaxıda, Ağdamda, Daşkəsəndə, Laçında, Cavadda, Göygöldə, İrəvanda, Gəncədə) çıraq, çıraqlı, çıraqdərə adlı yer-yurd adları qorunub saxlanılması barədə məlumat verir. O hətta Dağıstanda, Mərkəzi Asiyada, Türkiyədə bu adda toponimlərə təsadüf edildiyini yazır. 1924-1925-ci illərə aid “Azərbaycan stolüstü təqvimi”nin “Azərbaycan əhalisi” bölməsində, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının X cildində çıraqlı tayfa kimi qeyd olunur və hətta I əsr yunan coğrafiyaşünası Strabonun adını çəkdiyi Girak tayfası ilə eyniləşdirilir. Bu barədə dəqiq nəsə demək çətin olsa da, ən azından ötən əsrdə çıraqlılar tayfasının Şamaxı qəzasında maldarlıqla məşğul olmasını və təsərrüfat həyatı ilə bağlı geniş bir ərazidə yayıldıqlarını demək olar. Görkəmli alim Mirəli Seyidov da Çıraqqalanın adı ilə əlaqəli verdiyi açıqlamada belə qeyd edir ki, “Azərbaycanın indiki Dəvəçi rayonundakı Çıraq qalasının belə adlanması onun bir tərəfdən tonqal yandırılaraq ətrafa xəbər verməsi ilə bağlıdırsa da, digər tərəfdən Siraq//Şiraq qəbiləsi ilə bağlılığını göstərir. Deməli, qalanın adı Siraq//Şiraq qəbilə birləşməsinin adı ilə bağlıdır.”
İtirilmiş Bacərvan şəhəri:
Çıraqqalaya yaxın ərazidə Beşbarmaqdan şimala doğru hətta IX əsr müəlliflərinin xatırladığı Bacərvan adlı şəhər də mövcud olmuşdur. Orta əsr tarixçisi Yaqut əl-Həməvi Həzrəti Musanın yol yoldaşı Xızırla bir qala barədə söhbətinə toxunur və belə yazır: Barəsində danışılan "qaya Şərvan qayası, dəniz – Cilan (Xəzər dənizinin adlarından biri) dənizi, şəhər Bacərvan şəhəridir". O, sonra deyir: "Farslar Musa qayasının yerləşdiyi Şəbran torpaqlarına qədər bütün ölkəni istila etmişdilər. Həmin qayada dirilik çeşməsi var". Bacərvan şəhəri 1192-ci il Şirvan zəlzələsi zamanı dağılıb. Zəlzələnin nəticələri o qədər dəhşətli olub ki, Beşbarmaqdan indiki Şabrana qədər ərazi uzun müddət “Qəbiristan” adlandırılıb.
Qalanın son bərpa səyləri:
Son illərdə Çıraqqala tarixi əhəmiyyətini qoruyub saxlamaq üçün geniş bərpa işlərinə məruz qalmışdır. 2003-cü ildə qalanın tarixi qoruq elan edilməsi Azərbaycanın mədəni irsindəki əhəmiyyətini vurğulayır. Bu memarlıq incisinin uzun müddət qorunub saxlanmasını təmin etmək məqsədi ilə 2019-cu ildən etibarən isə əsaslı təmirinə başlanmış və hələ də tam yekunlaşmamışdır.
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elnur Nəciyev