143    

29/04/2025

Teymur Bünyadovun əsəri barədə düşüncələrim

Bir əsər düşünün ki burada danışan qədim arxeoloji və etnoqrafik abidələrdən orta əsrlərin məşhur şəxsiyyətləri - Nizami Gəncəvi və Nəsirəddin Tusiyədək müxtəlif tarixi məsələlərə işıq salsın. Belə bir əsərin müəllifi Teymur Bünyadovdur. 

Teymur Bünyadovun 1986-cı ildə nəşr edilmiş "Mərd qalalar, sərt qayalar" əsəri Azərbaycanın çoxəsrlik tarixini bədii və elmi formada təqdim edən dəyərli bir əsərdir. Bu əsərdə oxucu Teymur müəllimin arxeoloji düşüncələri, Azıx, Damcılı və Tağlar mağaralarında, Qobustanda aparılan tədqiqatlara dair münasibəti ilə obrazlı şəkildə tanış ola bilər. Bu tip bir əsərlə mərhum Qüdrət müəllim İsmayılzadənin ömrünün son günlərində yazdığı amma nəşr edə bilmədiyi əsərin ilk oxucusu olarkən təsadüf etmişdim. Teymur müəllimin bu əsərinin dili daha çox bədii təsvirlərlə zəngindir və bu təsvirlər xatirələrlə, həyat hekayəsi ilə daha da rəngarəng formaya salınıb. Bir sözlə əsərin dili axıcıdır. Qısa müddətdə oxudum. Əsərdə Azərbaycanda əkinçilik, maldarlıq ənənələri barədə maraqlı məlumatlara da yer verilib. "Yaşadanlar və yaradanlar" adlı bölmədə isə daha çox diqqətimi Kür-Araz mədəniyyəti ilə bağlı deyilən fikirlər çəkdi. Bu mədəniyyət yayıldığı arealı müəllif R.Munçayevə istinadən belə təsvir edir: "Kür-Araz mədəniyyəti bütün Zaqafqaziyanı, Cənubi Azərbaycanı, Şərqi Anadolunu və Şimali Qafqazın cənub ərazisini əhatə edir, onun bəzi nişanələri Suriya və Fələstin ərazisində də təsadüf edilir". Bu əslində Azərbaycan mədəniyyətinin zənginliyini, dövlətçilik ənənələrimizin yayılma arealını göstərir. Müəllif "Alınmazlıq" başlığı ilə verdiyi bölmədə Əlincə qalasının əzəmətindən, "Ayrılmazlıq" bölməsində isə Azərbaycanı bütövləşdirən Xudafərin körpülərindən bəhs edir. Teymur müəllimin "Etnoqrafik müşahidələri" də maraqlıdır. O Kəlbəcərin "Əfsanəli dağların"dan bəhs edərkən İstisu ətrafındakı Sarı yer, Qara Arxac, Dik pilləsi, Murad təpəsi, Yanıq, Daşkörpü, Buzbulaq, Qaraqaya, Kəngərli dərəsi, Qızıltəpə, Dəvə gözü, Yüz bulaq və onlarca başqa yaylaqlarla oxucusunu tanış edir. Bir qədər təfsilata vararaq qoyunçuluq təsərrüfatı barədə detallı məlumat verir. Qoyunları rənginə, yaşına görə adlandırılmasındakı fərqləri belə qeyd edir. Əsərdə Basar, Pələş, Dəmbəquyruq adı altında çoban itlərinin adları qeyd olunur. Ümumiyyətlə əsərdə at və itin Azərbaycan xalqının təsərrüfat həyatındaki rolu bədii obrazlı formada təsvir olunur. Hikmətli, heyrətli dünya bölməsində Gəncə şəhərinin tarixi barədə maraqlı məlumatlar verilir. Mənim üçün ən dəyərli məlumat sözsüz ki Nizami Gəncəvinin qəbir abidəsi üzərindəki ərəbcə yazılarla ilk dəfə bu əsərdə tanış olmağım oldu. Yaxud da "Qaynar gözlər, çeşmələr" bölməsində Ordubadda Nəsirəddin Tusinin nəsilləri barədə məlumat da mənim üçün bir ilk oldu. Laçının Güləbird kəndində qəbri olan Sarı Aşığın hekayəsi də əsərdə çox təsirli formada təqdim olunub. Əsər Qarabağda atçılığın tarixi ilə yekunlaşır. Qaragözlü, Qafqaz gözəli, Zaman, Ağalar, Toxmax, Səlbinaz, Aybahar adlanan Qarabağ atları, Bəxtiyar Vahabzadənin Qarabağ atları barədə yazdığı şeir həqiqətən də əsəri maraqlı edir. Aybahar adlı atla, Güləş adlı itin dostluğu, 1823-cü ildə ingilis at kompaniyasının Mehdiqulu xanın at zavodun verdiyi qiymət, 1869-cu ildə Avstriyanın rəsmi nümayəndəsinin dərc etdiyi məqalədə Qarabağ atlarından bəhs edilməsi çox maraqlıdır. Əsər Cənubi Qafqazın ən qədim kəndlərindən bəlkə də biri olan 7000 yaşı olan Çalağantəpə ilə məlumatla bitir. Tövsiyə ediləcək çox dəyərli bir əsərdir. Oxusanız özünüz üçün yeni və maraqlı bir Azərbaycan kəşf etmiş olarsınız. 

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elnur Nəciyev