49
07/05/2025 Görkəmli tədqiqatçı Ənvər Çingizoğlunun "Təbriz xanlığı" əsəri 2025-ci ildə işıq üzü gördü. Bu əsəri müəllif ömür vəfa etmədiyinə görə tamamlaya bilmir. Bu kitab tariximiz üçün mühüm və yeni məlumatları ehtiva edir və Təbriz xanlığının tarixinə dair tariximizdə ilk hesab edilir. Bu vaxta qədər Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının bəziləri ilə bağlı Ənvər müəllimin əsərləri çap edilmişdi. Bu əsər də həmin silsilənin davamı hesab edilə bilər. Əsərin ilk fəsli Təbriz xanlığının yaranma tarixindən, daha doğrusu yaranışına qədər Təbrizdə cərəyan edin ictimai-siyasi proseslərdən bəhs edir. Bu fəsildə daha çox diqqətimi cəlb edən Təbrizin 1724-cü il Osmanlı işğalına qarşı göstərdiyi dirənişdir. Bu mübarizəyə görə Conas Hanveyə istinadən müəllif Təbrizi qədim Spartaya bənzədərək yazırdı: "Böyük hissəsi zəlzələdən dağılmasına baxmayaraq şəhər heç bir divara, topa malik deyildi, qədim Sparta kimi onun yeganə dayağı əhalinin gücü və çoxluğu idi". Həqiqətən də Təbriz əhalisinin küçə döyüşlərində apardığı mübarizənin tarixinə diqqət edəndən insan heyrətə gəlir və bu şəhərin əhalisinin mübarizə ruhuna bir daha şahidlik etmiş olursan. Təkcə Təbrizin tutulması zamanı Osmanlılar 20.000-ə yaxın döyüşçü itirmişdilər. Təbrizin işğalına ingilislərin də münasibəti maraqlıdır. Osmanlıların Təbrizi tutması ingilis hökumətini də sevindirmiş və hətta rusları Xəzər dənizinə olan iddialarından imtina etməyə məcbur etmək üçün Osmanlı ordusunun yürüş planını tərtib etmişdilər. İngilislər deyirdi ki, Osmanlılar üçün belə bir imkan heç vaxt ələ düşməyəcək, Rusiyada hakimiyyət qadının əlindədir, rus dövləti zəifləmiş və heç vaxt olmadığı kimi sarsılmışdır. Əsərin bu bölməsini müəllif 1747-ci ildə xanlığın yaradılması ilə yekunlaşdırır və əhatə etdiyi ərazilərini təsvir edir. Bütün şərqin ən gözəl şəhəri adlandırdığı Təbrizin şimalda Araz çayı, şərqdə Qaradağ və Ərdəbillə, qərbdə Xoy, cənubda isə Marağa ilə həmsərhəd olduğunu yazır.
Əsərin növbəti bölməsi Təbriz xanlığının ictimai-siyasi həyatına həsr olunub. Nadir şahın ölümünə qədər Təbriz də daxil olmaqla əksər imperiya əyalət və vilayətlərinin hakiminin Əfşar olması məlum olur. Təbrizin də hakimi Əmiraslan xan olur. O həm də xanlığın əsasını qoyur.
Bu bölmədən məlum olur ki, xanlığa əvvəlcə əfşarlar (1747-1763) - qırxlı əfşarlardan olan Əmiraslan xan, ərəşli əfşarlarından Fətəli xan, daha sonra Dünbililər - Nəcəfqulu xan, Xudadad xan, II Nəcəfqulu xan, Hüseynqulu xan, sona doğru isə Qarabağın müqəddəm elindən olan Əhməd xan rəhbərlik etmişdir. Fətəli xan bu xanlığa nəzarət etdiyi vaxtlarda Əfşarlar imperiyasının mirası uğrunda Kərim xan Zəndlə mübarizə aparmış və bu məqsədlə Qaradağ, Qarabağ, Naxçıvan və Ərdəbildən 12 min nəfərlik qoşun toplamaqla qalmamış, sələfi kimi əfqanları da ordusuna cəlb etmişdir. Təbrizdə tayfa dəyişikliyi Fətəli xanın Kərim xan tərəfindən öldürülməsinə görə baş verdi və xanlıqda mərkəzi hakimiyyət Dünbililərə həvalə edildi. Bu tayfa Xoyu da idarə edirdi. 1785-ci ildə Xudadat xan Dünbili xanlığa rəhbərlik etməyə başladı. Onun dövründə xanlıq 10.000-ə qədər döyüşçüyə sahib idi. Müstəqil və qüdrətli idi.
Əsərin növbəti bölməsi Təbriz xanları barədə ayrı-ayrılıqda verilmiş məlumatları ehtiva edir. İlk öncə Nadir şahın bibisi oğlu olmuş Əmiraslan xandan bəhs edilir. O idarəçiliyi dövründə hakimiyyət iddiasını nümayiş etdirmək üçün İmam Rza adından sikkə zərb etdirmişdi. O İbrahim şah Əfşar tərəfindən 1747-ci ildə öldürülür. Əsərdə ona istinadən maraqlı bir ifadə yer alıb: "Bir abırlı ölü, yüz diri abırsızdan yaxşıdı". Əmiraslan xandan sonra əsərdə Fətəli xan Əfşara geniş yer verilir. Nadirin Hindistan yürüşü zamanı iştirak etmiş Fətəli xana bəzi strateji tədbirlər nisbət verilir. Belə ki yürüş zamanı keçilməz çayı keçməkdən ötrü qadınların saçları və atların quyruğundan sicim toxutdurub körpü qurulması, fillərin üzərinə dəvələrin belinə yanan məşəl göndərilməsi onun adına çıxılır. O Nadir şah ordusunda çərxçibaşı olub. Əsərdə Nadir şaha sədaqətindən sonra Nadirin cəzalandırdıqlarına, kor etdiklərinə mərhəmət göstərməsinin qeyd edilməsi bir qədər ziddiyyət doğurur. Amma bu ziddiyyət onun rəhmli və insan sevər olması kimi təqdim olunur. Fətəli şahın həm də şair olması qeyd olunur. Hindistan yürüşü vaxtı Nadir şah ailəsini Fətəli xana etibar etmişdi. O 1745-ci ildə məhz Nadir şah tərəfindən Urmiyanın sərhədlərinin mühafizəsini yerinə yetirmiş, həm də oranın hakimi olmuşdur. O hətta bir müddət Farsı da idarə etmiş, amma Nadirin ölümündən sonra Bayat elinin başçısı Saleh xan tərəfindən ordan qovulmuşdur. Ordan dönüb Urmiyada taxta çıxmışdır. Qasımlı tayfası ilə hakimiyyətə görə problemlər yaşamışdır. Hətta Mehdi xan Qasımlı Fətəli xanı əsir edib onun əmlakını Əfşarlar arasında bölüşdürmüşdü. Mehdi xan onu öldürmək niyyətində olsa da son anda bu fikrindən daşındırılır. Əmiraslan xan Qırxlı Əfşar onu əsirlikdən azad edib öz xidmətinə daxil etmək istəsə də, Fətəli xan Əfşarın Mehdi xana sədaqət nümayiş etdirməsi vəziyyəti dəyişir. Əfqanların da Əmiraslan xan tərəfində döyüşməsi buna müəyyən qədər təsir edir. Hətta Əmiraslan xan qarşı döyüşən Fətəli xan Mehdi xanın xəyanət yolunu tutmayıb da, niyə Mehdi xanın müdafiə etməsinə özünəməxsus formada cavab verir: "Mən səni deyil, Əfşar elinin namusunu müdafiə etdim" deyir. Bu cavabdan və Fətəli xanın nümunəvi davranışından sonra Mehdi xan onun əmlakını artıqlaması ilə özün qaytardı. Fətəli xanı özünə müavin, naib təyin etdi. Ənvər Çingizoğlu qeyd edir ki, 1751-ci ildən sonra Azərbaycanda nominal da olsa şah qalmamışdı, lakin şahlıq həvəsində olanlar var idi. Belə şəxslərdən biri də Fətəli xan Əfşar idi. Məhəmmədhəsən Qacarla üzləşməli oldu və əvvəlcə məğlub oldu. 6 ay Qacarlar Urmiyaya nəzarət etdi. Lakin Kərim xan Zəndlə mübarizəyə davam etmək üçün Məhəmmədhəsən xan Urmiyanı tərk etdi. Maraqlıdır ki, tərəflər İsfahan əyalətində üzləşəndə Qacarların tərəfində əfşarlar da var idi. O zəndləri məğlub etdi. Yalnız Məhəmmədhəsən xanın ölümündən sonra Fətəli xan yenidən dirçəlib Təbrizi tutdu və özünə mərkəz etdi. O əfqanları da ordusuna cəlb etmişdi. Lakin əfqanların ipə-sapa yatmamasına görə Təbriz əhalisi vasitəsilə onları qırdırdı. Fətəli xan əlində olan ərazi ilə kifayətlənmədi və bu məqsədlə müraciətnamə hazırladı. Azərbaycan xanlıqlarının çoxu buna müsbət cavab vermədiyinə görə onların işğalına başladı. Pənahəli xan Cavanşir zahiri də olsa sazişə gəlməyə məcbur oldu. Qarabağda son dövrə qədər Fətəli xan süngəri adlı yer var idi. Əbdürrəzzaq Dünbili yazır ki, Azərbaycandan başqa İrəvan, Qarabağ və Şəkini istila edən Fətəli xan Hacı Çələbinin nəvəsi, Həsən ağanın oğlu Hüseyn bəyi xanlıq titulu ilə təltif etdi. Lakin Qarabağlı Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xanı öz yanında girov saxladı. O 1759-1761-ci illərdə Azərbaycana müstəqil başçılıq etdi. Lakin 1763-cu ildə həm Azərbaycan xanları, həm də öz tayfasından olan Əfşarlar ona xəyanət edib Zəndləri müdafiə etdi. Nəticədə Fətəli xan təslim olmalı oldu. Fətəli xan hətta Kərim xan Zəndin tərəfində Balbas və Mənqur tayfalarının üsyanını yatırmaq fürsəti belə əldə etdi. Lakin son nəticədə İsfahan ətrafında İsgəndər xanın qəbri yanında maraqlı bir dialoq baş tutur. Fətəli xandan "bura haradır", deyə Kərim xan Zənd soruşanda, o dilləndi: "Bura o yerdi ki kəndlər Əfşarların qabağından qaçırdılar. O məkandı ki, İsgəndər xanın günəşi burda batmışdı... Bilirəm məni öldürəcəksən. Amma səndən 3 xahişim var: Məni öldürəndən sonra qardaşının yanında dəfn etdir. Qəbrimə hörmətsizlik edilməsinə icazə vermə. Mənim ehli əyalıma təcavüz olunmasın. Böyük oğlum Cahangiri Urmiya hakimi təyin et. Kərim xan şərtləri qəbul edir və onu öldürdürür. Fətəli xandan sonra Nəcəfqulu xan Dünbili Təbriz hakimi təyin olunur. Lakin onun idarəçiliyi bir o qədər sabit olmur. Nəzərəli xan Şahsevən onu qaçmağa Vadar edir və Təbrizi yenidən Urmiyaya bağlayır. Nəcəfqulu xan 1784-cu ildə vəfat etdi. Oğlu Xudadad xan onu əvəz etdi. O isə Şərab xanı Sadıq xan şəqqaqinin hücumlarına məruz qaldı. Bu dəfə Xudadad xan Urmiya xanı Məhəmmədqulu xan Əfşardan kömək istədi və aldı. Amma sonda məhz şəqqaqilər tərəfindən 1788-cu ildə öldürüldü. ondan sonrakı xanlar barədə əsərdə məlumat verilmir və sadəcə adları xatırlanır.
Növbəti bölmədə xanlığın inzibati quruluşundan bəhs edilir. Xanlığın Mehranrud, Sərdrud, Bavilrud, Ərvənəq, Təsus, Rudqat, Xanımrud, Bədvəstan və Ucan mahallarından ibarət olması, hər bir mahalın qəsəbə və kəndləri barədə qısaca məlumat verir. Əsərin son bölməsində Təbriz xanlığının Urmiya, Sərab, Qaradağ, Təbriz, Ərdəbil, Qarabağ xanlıqları ilə münasibətləri barədə ayrı-ayrı yarım başlıqlarda ümumi məlumat verilir. Urmiya xanlığı barədə verilmiş məlumatlar hər iki xanlığın (Təbriz və Urmiya) əvvəlcə Ağaməhəmməd xan Qacar, daha sonra Fətəli xan Qovanlı-qacar yürüşü ilə yekunlaşır. Fətəli xanın yürüşü ilə həm Təbriz, həm də Urmiya xanlıqlari süqut edir və Qacarların nəzarəti altına düşür.
Əsərin natamam olması, bəzi bölmələrin tam işlənib başa çatdırılmaması müəyyən çətinliklər doğursa da, ümumilikdə tədqiq edilən problemi tam əhatə edir və kifayət qədər uğurlu bir əsər hesab edilə bilər. Bu istiqamətdə araşdırma aparan tədqiqçılar, Cənubi Azərbaycan xanlıqlarının taleyi ilə maraqlanan oxucu kütləsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elnur Nəciyev