75
09/05/2025 Azərbaycanın orta əsrlər dövründən bəhs edərkən Şihabəddin Sührəvərdini mütləq xatırlamaq lazımdır. Çünki o, "Filosofların görüşləri", "Həqiqətlərə dair baxışlar", "Cisim və hərəkətlər, ilahiyyat və axirət haqqında məqalələr", "Allahı dərketmə", "Sufilərin məqamları", "Səbr haqqında", "Ayıq oğlu Sayıq haqqında hekayət", "Cəbrayıl qanadlarının səsi", "Aşiqlərin dostu", "Qarışqaların dili", "İşraq fəlsəfəsi", "İşıq heykəlləri", İşıqnamə", "Başlanğıc və son" və adını qeyd etmədiyimiz daha onlarla dəyərli kitabın müəllifidir.
Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi ilə bağlı 1991-ci ildə Zakir Məmmədov tərəfindən qısa biblioqrafik məlumat kitabçası nəşr edildi. Bu kitabçada 1154-1191-ci illərdə yaşamış Ş.Y.Sührəvərdinin həyatı və yaradıcılığı nəzərdən keçirilir, geniş mündəricatlı traktatları, onlara ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən yazılmış şərhlər və haşiyələr, həmin əsərlərin çap və əlyazma nüsxələri barədə məlumat verilir. 2 aprel 1991-ci il tarixində Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti görkəmli Azərbaycanlı alimin vəfatının 800 illik yubileyini qeyd etmək, elmi sessiyalar keçirtmək, haqqında "Elm" qəzeti və "Xəbərlər" jurnalında məqalələr buraxmaq, radio və televiziya verilişləri təşkil etmək barədə qərar qəbul etdi. Qərarda həmçinin Sührəvərdinin həyat və yaradıcılığı haqqında monoqrafiya və biblioqrafik məlumat çap etmək, ölkə hüdudlarımızdan kənarda qorunub saxlanılan irsini əldə etmək, həm orijinalı, həm də tərcüməsinin nəşrini həyata keçirtmək də nəzərdə tutulurdu. Sührəvərdinin portretinin yaradılması üçün müsabiqə təşkili, Bakının küçə və meydanlarından, elmi idarələrindən birinə onun adını vermək, haqqında dərsliklərə məlumatlar daxil edilməsi də görüləcək işlərə daxil idi. Qeyd edək ki, Sührəvərdinin 800 illik yubileyi 1974 (1975) -ci ildə Qahirədə qeyd edilmiş və xatirəsinə həsr olunmuş böyük bir məcmuə nəşr edilmişdi. İşraqilik fəlsəfəsinin banisi Şihabəddin Əbülfütuh Yəhya ibn Həbəş Sührəvərdi Zəncan şəhərinin Sührəvərd qəsəbəsində anadan olmuşdur. Bu qəsəbə görkəmli alimləri, ictimai-siyasi xadimləri ilə tanınırdı. Bu barədə Cəlaləddin Ruminin atası Bəhaəddin Bələd də məlumat vermişdir. Şihabəddin Marağada Məcdəddin Cilidən fəlsəfə və fiqh təhsili almışdır. İsfahanda Zəhirəddin Faraisinin yanında peripatetik filosof İbn Səhlan Savinin (?-1058) məntiq, metafizika, fizika hissələrindən ibarət "Bəsirətlər" kitabını mütaliə etmişdir. Onun zəngin səyahət xəritəsi olmuşdur. Zəncandan başlayıb, Marağa və İsfahanda davam edən bu yol Ərdəbil, Miyanə, Diyarbəkir, Harput, Konya, Sivas, Mardin, Bağdad, Dəməşq və Hələbi də əhatə etmişdir. Onun Şəmsəddin Şəhrəzuri (?-1250) adlı tələbəsi də olub. Mosulda İbn Yunus (1154-1242), Mardində Fəxrəddin Mardini (?-1195) ilə yanaşı, Seyfəddin Amidi (1156-1233) kimi alimlər onun işraqilik fəlsəfəsinin qızğın müdafiəçilərinə çevrilmişdi. Şihabəddin 1183-cü ildən ömrünün sonuna qədər Suriyada yaşamışdır. Hələbdə İftixarəddinin rəhbərliyində Hələviyyə mədrəsəsində təşkil edilmiş münazərə məclislərində iştirak etmişdir. Onun şöhrəti Hələb hakimi Məlik Zahir Qaziyə (1167-1215) çatır və o da belə bir məclis təşkil edir. Münazərədə rəqiblərinə qalib gələn Sührəvərdi Hələb hakiminin himayəsinə baxmayaraq ortadoksal fəqihlərin ciddi tələbi ilə Səlahəddin Əyyubinin əmri ilə Hələbdə dinsizlik və etiqad pozğunluğu səbəbindən təqsirləndirilib öldürülmüşdü. Onun 1191-ci ilin dekabrında edam edilməsi elm adamlarına böyük təsir göstərmişdir. "Öldürülmüş filosof" kimi onun məzarı üzərində yazılmış bu misralar Sührəvərdi şəxsiyyətinə olan ehtiram və rəğbəti ifadə edir: "Bu qəbrin sahibi gizli gövhər idi. Allah onu şərəfdən yaratmışdı, zəmanə o [gövhərin] qədir-qiymətini bilməmiş, ona görə də [Allah] həmin [gövhəri] qeyrətlə sədəfə salmışdır". Şəmsəddin Şəhrəzuri Sührəvərdinin əsərlərinin siyahısını "Ruhlar əyləncəsi və sevinclər bağı" əsərində vermişdir. Bu əsərdə də qeyd edildiyi Sührəvərdinin bütün əsərlərinin sadəcə bir qismi bizə gəlib çatıb. Onun ərəb və fars dillərində şeirlər yazması, 50-yə yaxın əsəri bəllidir. Onun əsərləri istər yerli, istərsə də xarici tədqiqatçıların diqqət və mərkəzində olmuşdur.
L.Massinyon filosofun yaradıcılığını 3 dövrə bölmüşdür: ilk gənclik (işraqilik), peripatetizm və neoplatonizm, habelə İbn Sina fəlsəfəsindən təsirlənmə dövrü. Amma bu bölgüdə yanlışlıqlar olması onun irsini araşdıran digər tədqiqatçılar tərəfindən xatırladılmışdır. Əbu Reyhan yazır ki, Massinyonun birinci dövrə aid etdiyi "əl-Əlvah əl-imadiyyə" əsəri 1185-ci ildə Harput hökmdarı İmadəddin Qara Aslana ithaf edildiyinə görə onun həyatının son dövrünə aid edilə bilər. İkincisi isə Peripatetizm ilə neoplatonizm və İbn Sina fəlsəfəsini bu cür fərqləndirmək əsassızdır. H.Korbin Sührəvərdinin əsərlərini həcm və əhəmiyyətinə görə təsnif etmişdir.
Ümumiyyətlə, Ş.Sührəvərdi peripatetizmin ən görkəmli nümayəndələrindən olmuşdur. O özü də bu təlimin qızğın müdafiəçisi olduğunu etiraf edirdi. Onun bəzi əsərləri İbn Sina, Eynəlqüzat Miyanəçi və başqalarının adına çıxılmışdır: "Xoşbəxtlik traktatı" və "Ürəklər bağı". Ürəklər bağı əsəri İranda Məlik kitabxanasında İbn Sinaya, Milli Şura Məclisi kitabxanasındakı nüsxədə Nəsirəddin Tusiyə, Sepəhsalar mədrəsəsi kitabxanasındakı nüsxədə Seyyid Şərif Cürcaniyə və başqa nüsxələrdə Baba Əfzələddin Kaşaniyə və Eynəlqüzat Miyanəçiyə aid edilmişdir. Paris və İstanbuldakı bir neçə köhnə nüsxədə Şihabəddinin öz adı yazılmışdır. Bu əsərin məzmunu onun digəri əsəri - Pərtovnaməyə bənzəyir. Şihabəddinin "Lövhi və ərşi qeydlər", "Müqavimətlər" və "Girişlər və qarşıya qoyulmuş məsələlər" əsərləri məntiq, metafizika və fizikadan ibarət olmaqla 3 hissəyə bölünür. O peripatetik təlimi daha da inkişaf etdirmişdir. O özü də yazırdı ki, mən bacardığım qədər bu doktrinada düzəliş aparmışam, birinci müəllimimin müddəalarını xatırlatmışam. O on fəlsəfi kateqoriyanı tənqidi olaraq nəzərdən keçirmiş, onları Aristoteldən deyil, Arxit adlı Pifaqorçudan əxz etmişdir. Sührəvərdi "Filosofların görüşləri" əsərində Aristotelçi filosoflara haqq qazandırmış, onların müddəalarının təhrifinə və bidət qələmə verilməsinə qarşı çıxış etmişdir. Sührəvərdinin sufi -fəlsəfi traktatlarında varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi və təbii-elmi fikirlər əsasən təsəvvüflə işlənən rəmzlərlə ifadə edilmişdir. İşraqiliyə dair traktatlari ilə o yeni bir təlimin əsasını qoymuşdur. Onun əsərlərinə ayrı-ayrı alimlərin yazdığı şərhlər məşhurdur. Bu alimlərdən İbn Kəmmunə İsraili, Şəmsəddin Şəhrəzuri, Cəlaləddin Dəvvani, Qiyasəddin Hüseyni, Vədud Təbrizinin adını qeyd etmək olar. İşraqiliyin 17-ci əsrdə ən məşhur nümayəndələrindən biri Sədrəddin Şirazidir (?- 1640). Şeyx Əhməd Əhsai (1753-1827), Molla Hadi Səbzəvari (1797-1878) və Molla Ağa Fazil Dərbəndi (?-1809) də işraqiliyə meylli olmuşdu.
Onun əsərləri Avropada intibah mədəniyyətinin ideya mənbələrindən sayılır. Renessans ədəbiyyatının banilərindən A.Dantenin (1269-1321) "İlahi Komediya" əsərində işraqiliyin təsiri hiss olunur. 19-cu əsr Avropa şərqşünaslarından Ferdinand Vüstenfeld, Hammer Purqştal, Alfred Fon Kremer kimi alimlər onun həyat yolundan və əsərlərindən bəhs etmişlər. H.Ritter, M.Horten, L.Massinyon, K.Brokkelman, H.Korbin və başqaları onun barədə tədqiqatları genişləndirmişdir. Əbu Reyyan, Seyyid Hüseyn Nəsr, Macid Fəxri, Məhəmməd Muin, Sami Kiyali,Seyyid Məhəmməd Kazım kimi tədqiqatçılar onun irsini tədqiq və təbliğ etmişdir. Sührəvərdinin əsərlərindən "Aşiqlərin dostu" O.Spis tərəfindən 1934-cu ildə Ştutqart və Dehlidə, Quş haqqında traktat 1935-ci ildə O.Spis və Xatak tərəfindən Ştutqartda çap edilmişdir. "Cəbrayıl qanadlarının səsi" əsəri Korbinin və Kravusun müqəddəmə və izahları ilə 1935-ci ildə dərc edilmişdir. 1898-ci ildə Tehranda "İşraqi fəlsəfəsi", 1953-cu ildə Mədrəsdə "İşıq heykəlləri" öz şərhləri ilə birlikdə verilmişdir. Korbinin Sührəvərdinin əsərləri üçün hazırladığı 3 cildlik əsərlər toplusu mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ağa Seyyid Məhəmməd Baqir Səbzəvarinin məcmuəsində Sührəvərdinin 5 traktatı öz əksini tapıb. 1986-ci ildə "Filosofların görüşləri" əsəri Azərbaycan və rus dillərində, 1989-cu ildə "İşıq heykəlləri" əsəri Azərbaycan dilində çap edilmişdi. Onun əsərləri zamanla bütün bəşəriyyətin mənəvi sərvətinə çevrilib.
Onun üçün tərtib edilmiş biblioqrafiyada zəngin irsinin saxlanıldığı ünvanlar, mövzular üzrə əsərlərini siyahısı, onun əsərlərinə yazılmış şərhlər və haşiyələrin siyahısı verilmişdir. Sührəvərdi haqqında mənbələr, tədqiqat əsərlərinin siyahısı da əsərdə öz əksini tapmışdır.
Müəllif: Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elnur Nəciyev