Əbubəkr ət-Tehrani əl-İsfahaninin şəxsiyyəti və fəaliyyəti

Əbubəkr Tehrani kimdir? "Kitabi-Diyarbəkriyyə" adlı əsərinin əvvəlində özünü "var-dövləti olmayan fəqir və taqəti qalmayan həqir...Əbubəkr ət-Tehrani əl-İsfahani" kimi təqdim edən müəllifın şəxsiyyəti, həyat və fəalliyyəti barədə nə demək olar? Təəssüflə qeyd etməliyik ki, XV əsrin üç məşhur hökmdarının - Şahruxun, Cahanşahın və Həsən Sahibqıran Bayandurinin xidmətində olmuş, siyasi işlərdə fəal iştirak etmiş, yəni təkcə münşi və tarixçi deyil, həm də dövlət xadimi olmuş Əbubəkr Tehrani haqqında dövrün qaynaqlarında əhəmiyyətli bir məlumata rast gəlmirik. Hətta onun əsərindən bol-bol faydalanan sonrakı tarixçilər də müəllifin şəxsiyyəti barədə məlumat vermədən ya öz adını (Qiyasəddin Xandəmir, Həsən bəy Rumlu, Münəccimbaşı, İsgəndər bəy Türkman), ya da sadəcə əsərin adını (Fəzlullah ibn Ruzbehan Xunci) çəkməklə kifayətlənmişdilər. Doğrudur, Xandəmir və İsgəndər bəy Türkman onu "Mövlana Əbubəkr Tehrani" kimi yad edirlər ki, buradakı "Mövlana" ləqəbi bizim müəllifin xüsusi məqamının göstəricisi kimi mənalandırıla bilər. О dövrün bir sıra sənədlərindən də bu cür nəticələr çıxarmaq mümkündür. Məsələn, Faruk Sümer Ayasofiya kitabxanasında saxlanan bir "Münşəat məcmuəsi"ndəki faktlardan bu nəticəyə gəlir ki, Əbubəkr Tehrani sağlığında Misir və Hindistanda da tanınmış, hətta Dəkənə dəvət olunmuşdur. Yaxud Kaşifinin "Rəşəhati-eynül-həyat" əsərində yazdığına görə, məşhur fars-tacik şairi Əbdürrəhman Cami (1414-1492) hicri 878-ci (1473-cü) ildə həcc səfərindən qayıdan vaxt Təbrizə gəlmiş və onu qarşılayıb Həsən Sahibqıran Bayanduriyə təqdim edənlər arasında Mövlana Əbubəkr Tehrani də olmuşdur. Bütün bunları nəzərə alıb deməliyik ki, Əbubəkr Tehraninin şəxsiyyəti və fəaliyyəti barədə az-çox ətraflı təsəvvür verən yeganə mənbə elə onun öz əsəridir. Belə ki, əsər boyu müəllifin özü haqqında pərakəndə şəkildə verdiyi məlumatları və işarələri toplayıb sistemləşdirməklə, onun bioqrafiyasının ümumi cizgilərini və konkret səhifələrini bərpa etmək mümkündür. Deyildiyi kimi, müəllif ilk dəfə özündən əsərin giriş hissəsində, kitabın yazılma səbəbi və şəraitindən danışarkən söz açır və öz adını bütövlükdə Əbubəkr ət-Tehrani əl-İsfahan kimi verir. Əlbəttə, burada "Tehran" sözünü müasir mənada qavrayıb dolaşıqlığa yol vermək oimaz. F. Sümerin müəyyənləşdirdiyinə görə, Tehran (yaxud Tihran) - İsfahan yaxınlığında yerləşən bir kənd olmuşdur. (bu kənd barədə Yaqut Həməvi "Mücəm əl-buldan”da məlumat  verir) Beləliklə, müəllifin nisbəsinə uyğun surətdə isfəhanlı olması şübhəsizdir. Yeri gəlmişkən, bu, əsərdə İsfahanla bağlı hadisələrin təsviri zamanı da açıq-aşkar hiss olunur. Əsərin giriş hissəsində müəllifin şəxsiyyəti ilə bağlı bəzi digər məqamlar da açıqlanır. Məlum olur ki, müəllifin çoxdan belə bir tarixi əsər yazmaq niyyəti varmış: "...uzun müddət ürəyimdən keçirdi ki, zamanın nadir hadisələri barədə könüllər oxşayan, gözə və qulağa xoş gələn bir şey yazım... Lakin qəm zəhərinin təsirindən və müxtəlif maneələr üzündən bunu edə bilmirdim. Gözləyirdim ki, dövlət ağacı ilahi mərifət və sağlam təbiət arxından su içib boy atan bir padşahın lütf bağından xoş bir işarə küləyi əssin... Bu intizarla bir müddət keçdi... Birdən məqsədimin ulduzu uğur üfüqündə parlamağa başladı. .. Həzrət  xaqanın (yəni Həsən Sahibqıran Bayandurinin) Günəş misallı dövlətinin işlərindən bəzi səhifələri eşitdim...".  Zahirən ənənavi bədii ifadələr təsiri bağışləyan bu sözlərin arxasında əslində müəllifin Həsən Sahibqıran Bayandurinin xidmətinə gəlişi ərəfəsində düşdüyü vəziyyət dayanır. Digər tərəfdən, əsərdən о da məlum olur ki, Əbubəkr Tehrani hələ Cahanşahın xidmətində olarkən tarixi hadisələri qələmə almaqla məşğul idi. İndi o, başladığı işi davam etdirmək istəyirdi. Nəhayət, Həsən Sahibqıran Bayandurinin üstünlüyü aşkar olub və Əbubəkr Tehrani də ona, necə deyərlər, öz xidmətini təklif edir. Özünün yazdığı kimi, Həsən Sahibqıran Bayanduri onun məqsədini bilib yanına çağırır. Beləliklə, 1469-cu ilin yazında Əbubəkr Tehrani Həsən Sahibqıran Bayandurinin "dünyanı bəzəyən sarayına" yollanır. Əbubəkr Tehrani saraya gəiənə qədər mədrəsədə dərs deməklə-müdərrisliklə məşğul imiş. Elə oradaca müəllif əsərinin yazılma tarixi barədə məlumat verir və bildirir ki, hicri 875-ci (1470-71-ci) ildə "bu kitabın tərtibi və yazılmasınin əksər işləri görülmüşdü". Yəni əsərin yazılması üçün hazırlıq işləri о vaxta qədər əsasən başa çatıbmış. Odur ki, göstərilən ili bir növ əsərin rəsmi yazılma tarixi kimi nəzərdən keçirmək lazımdır. Girişdən о da bəlli olur ki, Həsən Sahibqıran Bayandurinin vəfatından sonra qısa müddət hakimiyyətdə olmuş oğlu Sultan Xəlil müəllifə "mərhum həzrətin dövründə qələmə alınmamış hadisələri qələmə almaq" barədə göstəriş vermiş, о da bu tapşırığı həyata keçirmişdir, Bu məlumata əsasən müəllifin əsər üzərində işinin 1478-çi ilin ortalarına qədər davam etdiyini söyləyə bilərik. Bütövlükdə isə Əbubəkr Tehraninin "Kitabi-Diyarbəkriyyə" üzərində təqribən on il ərzində işləməsi nəticəsinə gəlmək mümkündür. Girişdə müəllifin öz əsərinin adı ilə bağlı verdiyi izahat da maraq doğurur. O, göstərir ki, "bəkr" sözü həm müəllifin adının ikinci hissəsi, həm də Həsən Sahibqıran Bayandurinin doğulub böyüdüyü və hakimlik etdiyi yerin (yəni Diyarbəkrin) adının ikinci hissəsi olduğu ücün əsəri "Kitabi-Diyarbəkriyyə" adlandırmışdır. Və əlavə edir ki, bu ifadə əbcəd hesabı ilə hicri 875-ci (1470-71-ci) ili bildirir və deməli, həm də əsərin yazıldığı tarixi əks etdirir. Demək lazımdır ki, giriş istisna olmaqla, əsərin bütün birinci hissəsi boyu heç yerdə müəllifin özü barədə ötəri qeydə belə rast gəlmirik. Bu da təbiidir, çünki burada Ağqoyunluların erkən tarixinə, hətta müəllifin yəqin ki, hələ dünyaya gəlmədiyi dövrə aid hadisələr təsvir olunur. Həmin hadisələrin təsvirində müəllif çox güman ki, Həsən Sahibqıran Bayandurinin və onun əksər döyüşlərinin iştirakçısı və şahidi olan yaxın ətrafının söhbətlərindən bir qaynaq kimi faydalanmışdır. Əbubəkr Tehrani özü barədə bir də əsərin ikinci hissəsinin əvvəllərində - Şahruxun ölüm səhnəsini təsvir edərkən söz açır. Məlum olur ki, həmin hadisə baş verən zaman, yəni 1447-ci ilin mart ayında Əbubəkr Tehrani Şahruxun düşərgəsində imiş.

Əbubəkr Tehrani Həsən Sahibqıran Bayandurinin sarayında, müasir dillə desək kadr siyasətinə təsir göstərə biləcək səviyyədə hörmət və nüfuza malik idi. Eyni zamanda dövlət həyatına dair ən mühüm fərmanların yazılışı ona həvalə olunurdu. Məsələn, həmin dövrdə Şahruxun nəticəsi (Baysunqurun oğlu Sultan Məhəmmədin oğlu) Yadigar Məhəmməd Sultanın Xorasan hökmdarı təyin edilməsi barədə Həsən Sahibqıran Bayandurinin fərmanı da Əbubəkr Tehrani tərəfindən yazılmışdı. Qeyd edək ki, Əbubəkr Tehraninin Ağqoyunlu dövlətinin ictimai-siyasi həyatında, idarəetmə məsələlərində oynadığı rol barədə başqa mənbələrdə də müəyyən işarələr mövcuddur, Misal üçün Xurşah əl-Hüseyni "Tarixi-ilçiyi-Nizamşah" adh əsərində yazır: "Mövlana Əbubəkr Tehrani, Qazi Müslihəddin Əli Səvaci və Əmir Zahirəddin İbrahimşah [Həsən Sahibqıran] yaxın adamlarından idilər, daim rəiyyətdə lazım olan işləri, onların ehtiyaclarını ona ərz edirdilər. Fikrimizcə, bütün bu deyilənlər Əbubəkr Tehraninin şəxsiyyəti və ictimai fəaliyyəti, onun həyatının konkret məqamları barədə kifayət qədər təsəvvür yaradır. Doğrudur, müəllifin həyatının son dövrü haqqında bir söz demək çətindir. Bəlli olan odur ki, müəllif Həsən Sahibqıran Bayandurinin ölümündən (5 yanvar 1478-ci il) sonra - Sultan Xəlilin qısa hakimiyyəti dövrundə də Ağqoyunlu sarayında xidmətini davam etdirmişdir. Lakin Sultan Xəlil 1478-ci il iyulun 15-də Xoy yaxınlığında qardaşı Sultan Yaqubla döyüşdə məğlub olub qətlə yetirildi. Bundan sonra Əbubəkr Tehraninin taleyinin necə olması barədə indilikdə bir şey məlum deyil. F.Sümer bəzi sənədlərə əsaslanaraq, onun XV əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində də həyatda olması ehtimalını irəli sürür. hər halda Sultan Yaqub hakimiyyət başına keçdikdən sonra o, görünür, siyasi səhnədən uzaqlaşmışdır. Şübhəsiz olan budur ki, Əbubəkr Tehrani otuz ildən artıq bir müddətdə regionda baş verən siyasi-hərbi hadisələrin mərkəzində olmuş və onları qələmə alaraq gələcək nəsillərə çatdırmışdır. Onun əsərinin tarixi əhəmiyyətini mənbəşünaslıq dəyərini şərtləndirən başlıca amil də elə budur.

"Kitabi-Diyarbəkriyyə" əsərinin strukturu və tərtibi prinsipi

"Kitabi-Diyarbəkriyyə"nin giriş hissəsində müəllif əsərin strukturu və tərtibi prinsipindən qısaca bəhs edərək yazır: "Və müəlliflərin qaydasına uyğun surətdə hər tayfadan bir bölmədə (bab) söz açdım və hər bölmədə zərurət əsasında bir neçə fəsil (zikr) ayırdım". Başa düşmək çətin deyil ki, müəllif burada "hər tayfadan" dedikdə, bir tərəfdən əsərin həsr olunduğu Ağqoyunluları, digər tərəfdən isə Qaraqoyunluları və Cığatayları nəzərdə tutur. Əsərin ikinci adı bu məqsədi tam aydınlığı ilə əks etdirir. Həmin ad belədir: "Tarix-e Həsən big Ağqoyunlu və əslaf-u ançe bedan motəəlleq əst əz təvarix-e Qaraqoyunlu və Ceğatay". Yəni: "Həsən bəy Ağqoyunlunun, onun sələflərinin tarixi və Qaraqoyunlu və Cığatay tarixlərindən ona aid olanlar". Əlbəttə, materialın müəllif tərəfindən bu cür bölgüsü heç də təsadüf deyil və onun təsvir etdiyi dövrün tarixi reallıqları ilə şərtlənmişdir. Belə ki, həmin dövrdə Xorasandan Anadoluya, Zaqafqaziyadan İraq və Suriya'ya qədər geniş bir regionun siyasi mənzərəsi məhz bu üç "tayfanın" münasibətləri və mübarizələri ilə müəyyənləşirdi. Başqa sözlə, Ağqoyunlu tarixini Qaraqoyunlular və Cığataylarla münasibətlər xaricində təsvir etmək və anlamaq, sadəcə olaraq, qeyri-mümkündür. Əbubəkr də əsərin tərtibində məhz bu gerçəklikdən çıxış etmişdir. (Ağqoyunlu tarixində digər mühüm bir amil Osmanlılarla və Misir Məmlükləri ilə münasibətlər idi ki, müəllif onlara da müəyyən yer ayırmışdır).  Beləliklə, müəllif öz əsəri üçün üç bölmədən və bölmələr daxilində ayrı-ayrı hadisələri əks etdirən fəsillərdən ibarət bir struktur düşünmüş və bunu həyata keçirmişdir.  Hərçənd bölmələrin yeri və hüdudları о qədər də dəqiq alınmamışdır.  Yalnız Cığataylara aid bölmə əsərdə aydın şəkildə seçilir. Bu da təbiidir, çünki Ağqoyunluların tarixi xüsusən Qaraqoyunlular tarixi ilə elə sıx çulğalaşıb ki, onları az-çox müstəqil və təcrid olunmuş şəkildə vermək çox vaxt mümkünsüz olur. Elə buna görədir ki, əsərdə, məsələn, Qara Yülük Osmanın həyat və fəaliyyətinin təsvirində onun Qara Yusif və İsgəndər Mirzə ilə mübarizəsi geniş yer tutur. Yaxud Həsən Sahibqıranın hakimiyyətdə möhkəmlənməsi  daxili  çəkişmələrlə  yanaşı,  Qaraqoyunlu sərkərdələri ilə döyüşlər fonunda verilir. Onu da deyək ki, müəllif bütövlükdə nəzərdə tutduğu strukturu reallaşdırmaqla  bərabər tarixi əsər üçün böyük əhəmiyyət daşıyan bir prinsipə - xronoloji prinsipə də riayət etməyə nail olmuşdur. Bəzi istisnalar nəzərə alınmazsa, əsərdə hadisələrin xronoloji ardıcıllığı, demək olar ki, pozulmur. Bu da istər  hadisələr  arasında  səbəb-nəticə  əlaqələrinin  başa düşülməsi və yaradılan tarixi mənzərənin tamlığı baxımından, istərsə də əsərin özünün daxüi bitkinliyi və asan qavranılması nöqteyi-nəzərindən  mühüm  xüsusiyyət  kimi qiymətləndirilməlidir. Əlbəttə, orası da var ki, müəllif çox vaxt haqqında danışdığı hadisələrin dəqiq tarixini göstərmir (bu, xüsusən Ağqoyunlu tarixinin erkən dövrünə aiddir və bunun üçün başqa mənbələrə mürəciət etmək lüzumu yaranır). "Kitabi-Diyarbəkriyyə”nin strukturu ilə bağlı digər mühüm məsələ onun iki hissədən (cüz) ibarət olmasıdır. Bu bölgünün mənası nədir? Müəllif özü bu barədə bir söz demir. Fikrimizcə, bu bölgü əsla şərti xarakter daşımır və Ağqoyunlu tarixinin başlıca mərhələlərini əks etdirir. Belə ki, Ağqoyunlu tarixində ümumən iki böyük mərhələ özünü göstərir (əlbəttə, istər bütöviükdə  sülalənin,  istərsə  də  onun  ayrı-ayrı nümayəndələrinin.  misal üçün, Həsən Sahibqıranın hakimiyyəti tarixində daha kiçik mərhələlər mövcud olmuşdur ki, biz aşağıda onlardan danışacağıq). Bunlardan birincisi, mərkəzi Diyabəkr olmaqla Şərqi Anadoluda Ağqoyunlu dövlətinin qurulması mərhələsidir. Həmin mərhələdə Ağqoyunlular daxili çəkişmələr və xarici hücumlarla müşayiət olunan ağır proses nəticəsində adi tayfa konfederasiyasından Şərq-müsəlman dövlətçilik tipini təcəssüm etdirən bir dövlət halına gəlmişdilər, Bu prosesdə dövlətin qurucuları sayıla biləcək Qara Osmanın və xüsusən Həsən Sahibqıranın həlledici rolu olmuşdu. Məhz Həsən Sahibqıran Qara Yuluq Osmanın ölümündən sonra baş alıb gedən daxili çəkişmələrə son qoymuş, eyni zamanda xarici təzyiqlərin, ilk növbədə, Qaraqoyunluların aramsız həmlələrinin qarşısını almışdı. Bu işdə onun 1457-ci ildə Qaraqoyunlu sərkərdəsi Rüstəm ibn Tərxan üzərində parlaq qələbəsi, necə deyərlər, son nöqtə olmuşdu. "Kitabi-Diyarbəkriyyə"nin birinci hissəsi də məhz həmin hadisənin müfəssəl təsviri ilə başa çatır. Bu hadisədən sonra Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Ağqoyunlu dövlətinə məxsus torpaqlardan bir dəfəlik əl çəkib nəzərlərini şərqə - Xorasana və İraqi-Əcəmə dikmiş, eyni zamanda bir-birinin ardınca övladlarının qaldırdığı qiyamlan yatırmaqla məşğul oimuşdu. Həsən Sahibqıran isə, əksinə, daxili sabitliyə nail olub ətraf ölkələrə (Gürcüstana, Şama və s.) yürüşlər edirdi, yəni bu dövrdən etibarən Ağqoyunlu dövlətinin ərazicə genişləməsi prosesi başiandı. Həmin proses Həsən Sahibqıranın Qaraqoyunlu Cahanşah (1468-ci il) və Teymuri Əbu Səid (1469-cu il) üzərində parlaq qələbələri ilə əsasən başa çatmış,  nəticədə  Ağqoyunlu  dövləti  Şərqi  Anadolu hüdudlarından çıxaraq , Azərbaycanı, Əcəm və Ərəb İraqını, Kermanı, Farsı, Luristanı və Kürdistanı da ehtiva edən bir imperiyaya çevrilmişdi. "Kitabi-Diyarbəkriyyə"nin ikinci hissəsi Ağqoyunlu tarixinin məhz bu mərhələsini əks etdirir. Qeyd edək ki, əsərin birinci hissəsindəki fəsillərin əksəriyyəti həcmcə kiçik olub çox vaxt fraqmentar səciyyə daşıyır. Bu da onunla əlaqədardır ki, həmin fəsillərdə zaman etibarilə nisbətən uzaq hadisələrdən bəhs olunur və artıq deyildiyi  kimi,  bu  hadisələrin  təsvirində  müəllif  yazılı qaynaqlardan çox, Həsən Sahibqıranın və onun yaxın ətrafının canlı söhbətlərindən faydalanmışdır. Məhz bunun nəticəsidir ki, əsərin birinci hissəsində xronoloji ardıcıllığın pozulması, mühüm məsələlərin  üstündən  keçilib  ikinci  dərəcəli,  bəzən  də əhəmiyyətsiz təfərrüata (məsələn, bu və ya digər döyüşdə ayrı-ayrı əmirlərin hərəkətləri, kimləri öldürməsi və ya əsir tutması, yaxud Həsən Sahibqıranın hansı ata minməsi) geniş yer verilməsi kimi hallara rast gəlirik. Yalnız hissənin sonlarına doğru təhkiyənin xarakteri dəyişir və o, dolğunluq və məntiqi bitkinlik kəsb edir. Bu xüsusiyyət əsərin ikinci hissəsində daha da güclənir. Həmin hissə xronoloji və məntiqi ardıcıllığa riayət olunması, təhkiyənin canlılığı, faktoqrafik zənginliyi, informativ tutumu ilə diqqəti çəkir. Şübhəsiz bu əsərin ikinci hissəsində müəllifin yaxşı bildiyi, çox vaxt şahidi və iştirakçısı olduğu hadisələri qələmə alması ilə və eləcə də həmin hadisələrin Həsən Sahibqıranın şəxsiyyətinin qabardılması baxımından daha mühümlüyü ilə əlaqədardır. "Kitabi-Diyarbəkriyyə"nin  bilavasitə  giriş  hissəsindən sonra gələn fəsli əsərin strukturunda özünə məxsus yer tutur. "Həzrət Sahibqranın əcdadı və əsl-nəsəbi haqqında" adlanan və kitaba bir növ müqəddimə təsiri bağışlayan həmin fəsildə Ağqoyunluların rəsmi genealogiyası verilir. Əbubəkr Tehrani "mötəbər müəlliflərin və etibarlı ravilərin yoxlanılmış və dəqiq məlumatlarına" istinad edərək, göstərir ki, Həsən Sahibqırandan "bəşərin atası" Adəm peyğəmbərə qədər yetmiş nəsil gedib çıxır, yəni Həsən Sahibqıran sülalənin yetmiş birinci nümayəndəsi kimi təqdim olunur. Həmin yarıtarixi-yarımifik genealogiyanın sxemi belədir (qeyd edək ki, bu genealogiya əsərdə əksinə, yəni axırdan əvvələ doğru verilmişdir):

1. Adəm peyğəmbər; 2. Şis peyğəmbər; 3. Ənuş; 4.Qinan; 5. Məhleil; 6. Bərd; 7. Exnux; 8. Mətuşelex; 9. Ləmek; 10. Nuh peyğəmbər; 11. Yafəs; 12. Abulca xan; 13. Dib Bakuy; 14. Qara xan; 15. Oğuz; 16. Gün xan; 17. Вayandur xan; 18.Bekəndər xan; 19. İlək xan; 20. İlkan xan; 21. Baysunqur; 22. Bəkduz xan; 23. Cavuldur xan; 24. Eymur xan; 25. Tuğan xan; 26. Bupra xan; 27. İluk xan; 28. Yilduz xan; 29. Yeknədur xan; 30. Bisut xan; 31. İldurkin; 32. Uyğur xan; 33. Bayat xan; 34. Uryavut; 35. Bakduz xan; 36. Satur xan; 37. Baysunqur; 38. Şəktur; 39. Biləkan; 40. İləkan; 41. İlkan xan; 42. Ağ Toğan; 43. Mövdud; 44. Toğan; 45. İdris bəy; 46. Birdi bəy; 47. Sonqur bəy; 48. Ağrıqca bəy; 49. Ağ Baliğ bəy; 50. Yul Qutluq; 51. Tuğaçar bəy; 52. Tuğançuk; 53. Altan xan; 54. Qıpçaq xan; 55. Şəktur xan; 56. Cadəltu xan; 57. Qeydu xan; 58. Urxan; 58. Qaraca bəy; 60. Qara Çalı bəy; 61. Habil bəy; 62. Babil bəy; 63. Sonqur bəy; 64. İdris bəy; 65. Əzdi bəy; 66. Pəhləvan bəy; 67. Tur Əli bəy; 68. Qutlu bəy; 69. Osman bəy; 70. Əli bəy (Həsən Sahibqıranın atası). Əlbəttə, hazırda Əbubəkr Tehraninin bu genealogiyanın tərtibində  hansı  mənbələrdən  istifadə  etdiyini müəyyənləşdirmək çətindir. F.Sümer bu məsələdən damşarkən, yazır: "Bütün bu adlar Türk xanədanlannın adətən milli bir əsər kimi baxdıqları məşhur "Came ət-təvarix"dən gəlməkdədir". Şübhəsiz, Əbubəkr Tehrani "Xacə Rəşid" deyə xatırladığı görkəmli tarixçi və dövlət xadimi Rəşidəddin Fəzlullahın (1247-1318) əsəri ilə tanış olmuş və həmin şəcərənin tərtibində ondan bol-bol faydalanmışdır. Lakin arada olan bir çox fərqlər Rəşidəddinin əsərinin Əbubəkr Tehraninin  istifadə  etdiyi  yeganə  mənbə  olmadığını göstərməktədir (bu da, şübhəsiz, Rəşidəddinlə Tehraninin müxtəlif şəraitlərdə müxtəlif məqsədlər  güdməsi ilə izah olunmalıdır). Belə ki, Əbubəkr Tehraninin verdiyi genealogiya yalnız  başlanğıc  hissədə  (Nuhdan  Gün  xana  qədər) Rəşidəddinin variantı ilə üst-üstə düşür. Ancaq uyğun olan bu hissədə də ayrı-ayrı adlarda fərq müşahidə edilir. Məsələn,  Olcay  xan  (Rəşidəddində)  -  Abulca  xan (Ə.Tehranidə), yaxud Dib Yavqu xan (Rəşidəddində) – Dib Bakuy xan (Ə.Tehranidə). Qeyd edək ki, bu adlar Əbül-Qazi xanın "Şəcəreyi-tərakimə"sində "Kitabi-Diyarbəkriyyə"yə yaxın bir variantda, müvafiq olaraq, Abulca xan və Bakuy Dib xan şəklində verilmişdir. Başqa  bir fərq:  Rəşidəddində  (eləcə də  bu cür genealogiya verən digər mənbələrdə) Bayandur xan Oğuzun oğlu Göy xanın oğlu kimi təqdim edilir. Lakin "Kitabi-Diyarbəkriyyə"də Ağqoyunluların genealogiyasında ən mühüm şəxs kimi (tayfanın "bayanduri" adlanması da bunu göstərir) nəzərdən keçirilən Bayandur xan Oğuzun oğlu Gün xanın oğludur. Əlbəttə, çox güman ki, şüurlu şəkildə edilən bu dəyişiklik heç də mənasız deyildi və müəyyən məqsədə yönəlmişdi. Hər halda sonralar məhz bu variant başqa müəlliflər tərəfindən də verilirdi. Məsələn XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində  yazılmış  anonim  "Qızılbaşlar  tarixi"ndə Ağqoyunlular barədə deyilir: "Bayandur xan ki, bu tayfa özünü onun nəsli hesab edir, Gün xan ibn Oğuz xanın oğludur və Oğuz xan Həsən padşahın əlli birinci babasidır". Əlavə edək ki, "Kitabi-Diyarbəkriyyə"yə əsasən, Oğuz xan Həsən Sahibqıranın əlli beşinci babası sayılmışdır. Onu da demək lazımdır ki, həmin dövrdə digər Türk sülalələri (Teymurilər, Qaraqoyunlular, Osmanlılar və s.) də bu cür yarımifik şəcərələrdən istifadə edirdilər. Bu genealogiyalar görünür, hakimiyyəti bir növ "legitimləşdirməyə" xidmət edirdi. Həmin genealogiyaların müqayisəsi göstərir ki, "Kitabi-Diyarbəkriyyə"də bunların ən mükəmməl, ən geniş bir nümunəsi verilmişdir. Məsələn, həmin genealogiyalar, bir qayda olaraq, Nuh peyğambər və oğlu Yafəslə başlayır. "Kitabi-Diyarbəkriyyə"də isə, göründüyü kimi, genealogiyanin Adəmdən Nuha qədər olan hissəsi də bərpa olunmuşdur. Araşdırma  göstərir ki, burada verilən  adlar Bibliyada  xatırlanan  personajların  müsəlman  aləmindəki variantlarından başqa bir şey deyildir. Qeyd edək ki, eyni tipli geneaiogiyaya malik olan Qaraqoyunlular Oğuzun başqa bir oğlunun (Dəniz xanın) nəsli sayılsalar da, Ağqoyunlulara digər tayfalardan daha yaxın hesab olunurdu. Hər iki tayfanın ümumi "türkman" adi altında birləşdirilməsi də buna dəlalət edirdi. Bu baxsmdan "Kitabi-Diyarbəkriyyə"dəki bir fakt da maraq doğurur: 1406-cı ildə Mardin yaxıniığında Qara Yusiflə Qara Osman arasında ağır döyüş olur. İyirmi gün davam edən döyüşdə çoxlu itkilərə baxmayaraq, tərəflərdən heç biri üstün gələ bilmir. Axırda sülh bağlamaq qərara alınır. Qara Yusif Əmir Osmana göndərdiyi müraciətdə deyir: "Biz hər ikimiz türkmanıq. Bundan sonra bir-birimizə  qarşı  vuruşmamalıyıq,  bundan  artıq  bir-birimizi əzməməliyik. Bizlərdən hər birimiz düşmənlərimiz olan Rum və Cığataylarla vuruşmalıyıq. Sənin Şam və Ruma hücum etməyin, mənim  də  Cığataylann  üstünə  getməyim  daha məqsədəuyğundur". Göründüyü kimi, hələ о dövrdə  Qaraqoyunlu  və Ağqoyunlular  özlərinin  bir  xalq (orijinalda məhz belədir "ma hər do merdom-e torkmanim", yəni "biz hər ikimiz türkman xalqıyıq") olduqlarını dərk edir və eyni zamanda özlərini onlardan şərqdə (Ciğataylar) və qərbdə (Osmanlılar) yaşayan Turk xalqlarmdan fərqləndirirlər). Əlavə edək ki, Əbubəkr Tehrani də əsər boyu onlardan danışarkən "türkman" sözündən istifadə edir,  nadir  hallarda  işlətdiyi  "türk"  sözünü  isə  əsasən Mavəraənnəhr əhalisinə aid edir. Göstərilən fəsildə diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də odur ki, müəllif Ağqoyunluların əcdadlarından danışarkən, onların hər birinin hansı ərəb xəlifəsinin, İran şahının və hansı peyğəmbərin dövründə yaşadığını da qeyd edir. Bu, Ağqoyunlu və  ümumiyyətlə,  türk  tarixini  digər  xalqların  tarixi  ilə uyğunlaşdırmaq, başqa sözlə, həmin tarixi bir növ ümumdünya tarixi kontekstində işıqlandırmaq cəhdi kimi qiymətləndirilə bilər, Bu işdə müəllif hətta eyniləşdirmələrə də yol verməkdən çəkinmir. Misal üçün, o, genealoji cədvəldə doqquzuncu yerdə duran Ləmeki əfsanəvi İran şahı Cəmşidlə eyniləşdirərək yazır: "Onun başqa adı Cəmşiddir".  Bunun ardınca o, Ləmek haqqında  Firdovsinin  "Şahnamə"sində  Cəmşidə  aid  olan məlumatları demək olar ki, eyni ilə təkrar edir. Bütövlükdə müəllif genealogiyaya daxil etdiyi şəxslər barədə qısa (bəzən hətta bir-iki cümləlik) məlumat verməklə kifayətlənir. Həsən Sahibqıranın uzaq əcdadlarından yalnız Oğuz xan və Bayandur xan haqqında nisbətən geniş məlumat verilir ki, bu da, deyildiyi kimi, həmin şəxslərin nəsil şəcərəsində xüsusi yeri və əhəmiyyəti ilə əlaqədardır. Təsadüfi deyil ki, Həsən Sahibqıranın Əbu Səid üzərində yaxınlaşmaqda olan qələbəsini təsvir edərkən, müəllif yazır: "... Günəş hər səhər qılıncını çəkib zalımlar ordusunun qanını tökmək üçün üfüqdən boylanırdı və Sahibqranın bayrağı tək insanların başı üstə dalğalanırdı. Ay dövranın dəyişməsini göstərən yapıncısını başına çəkib Xətay yolundan  cığatay  Sultanının  matəminə  işarə  edirdi  və Bayandurun, Oğuzun və Baysunqurun ruhuna müjdə verirdi". Qeyd etmək lazımdır ki, müəllif hətta Həsən Sahibqıranın Qutlu bəy və Tur Əli bəy kimi yaxın sələfləri barədə də ətraflı danışmır. Halbuki Ağqoyunluların avtonom bir qüvvə kimiregionun siyasi səhnəsində görünməsi məhz onların dövrünə təsadüf edir. müəllifin bu şəxsiyyətlər barədə verdiyi ötəri məlumatlarda, F.Sümerin qənaətinə görə, "elmi dəyəri ola biləcək bir şey söylənilmir". Bir sözlə, əsərdə Ağqoyunluların  əsl tarixi Ağqoyunlu  dövlətinin  qurucusu, müəllifin "şanlı əmir" ("əmiri-namdar") adlandırdığı Qara Yülük Osmanın fəaliyyətindən bəhs edən fəsillə başlayır.