Həyatı

Həmdullah bin Əbu Bəkr bin Nəsr Mustovfi Qəzvini hicri 680-ci ildə (1281-82) anadan olmuşdur. Mənşə baxımdan ərəb köklərinin olması ilə bağlı mülahizələr vardır. Ulu babası Əminəddin Nəsr İraqın keçmiş mustovfisi olmuş və monqolların Qəzvin yürüşü vaxtı öldürülmüşdü. Həmdullah Qəzvininin Fəxrəddin Məhəmməd adlı ögey qardaşı da məlumdur. Qısa müddət vəzir olan Fəxrəddin Məhəmməd saray intriqalarının qurbanı olmuş və 1290-cı ildə həlak olmuşdu. Həmdullah qəzvini isə Fəzlullah Rəşidəddinin həmməsləki idi. Qəzvini 1311-ci ildə Qəzvin, Əbhər, Zəncan, Yuxarı və Aşağı Tarumun maliyyə işlərini idarə etmək tapşırığı almışdı. Onun həyatının sonrakı dövrü ilə bağlı məlumatlar olduqca kasaddır. Elxani hökmdarı Əbu Səid zəhərlənib öldürüləndə (1335-ci il) Həmdullah Mustovfi Savədə Cəlairi Böyük Həsənin vəziri Şəmsəddin Zəkəriyyənin xidmətində idi. 1340-cı ilin sonunua o Qəzvinə qayıdır. 1344-cü ildən sonra Həmdullah Qəzvini ilə bağlı məlumat yoxdur. Bu vaxt onun 63 yaşı vardı. Görünür həmin vaxtı, yəni həmin ildə vəfat etmişdir. Bəzən ölüm tarixinin 1350-ci il göstərilməsi sadəcə bir ehtimaldır və dəqiq hansısa mənbəyə əsaslanmır.

Yaradıcılığı

Həmdullah Qəzvini biri coğrafiyaya və ikisi tarixə aid olmaqla üç əsər yazmışdır. Məlum olduğu kimi, Həmdullah Qəzvini 1329-30-cu illərdə «Tarix-e qozide» əsərini, 1334-35-ci illərdə «Zəfərnamə» mənzum tarixi-bədii poemasını, 1340-cı ildə isə «Nüzhət əl-qulub» əsərini yazıb başa çatdırmışdır.

«Tarix-e qozide» əsəri mənbə kimi

Müəllif «Tarix-e qozide» əsərini Fəzlullah Rəşidəddinin oğlu, Əbu Səidin və Arpa xanın vəziri Qiyasəddin Məhəmməd Rəşidiyə həsr etmişdir. «Tarix-e qozide» giriş, altı bab (hər bab fəsillərə bölünür) və «Xatimə»dən ibarətdir. Dördüncü babın 12-ci fəsli monqol dövrünə həsr olunmuşdur. «Tarix-e qozide» əsərində müəllif Yaxın Şərq ölkələrinin tarixinə ən qədim zamanlardan başlayaraq XIV əsrin birinci yarısına (1330-cu illərə) kimi yığcam şəkildə vermişdir. Əsərin bir çox əlyazma nüsxələri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. İndi Şərq və Avropa ölkələri kitabxanalarının çoxunda «Tarix-e qozide»nin əlyazma nüsxələri saxlanılır. Əsərin elmi-tənqidi mətni tədqiqatçılar tərəfindən işlənilərək müxtəlif zamanlarda Parisdə, Londonda və Tehranda  nəşr olunmuşdur. Paris nəşrində (1903) «Tarix-e qozide»nin bir qismi - dördüncü babın 11 fəslinin orijinal mətni və fransız dilinə tərcüməsi verilmişdir. IV babın 12-ci fəsli, məlum olduğu kimi, monqol dövrünü əhatə edir. Naşir bu fəslin nə orijinal mətnini, nə də tərcüməsini əsərə daxil etmişdir. Az sonra, 1910-cu ildə ingilis şərqşünası Eduard Braun Londonda «Tarix-e qozide»ni nəşr etdirmişdir. Naşir göstərir ki, həmin kitab (London çapı) «Tarix-e qozide»nin bütün mətnini əhatə edir. Bu kitabda, eləcə də «Tarix-e qozide»nin Tehran nəşrində hadisələr 730-cu hicri (1329-30) tarixinə kimi davam edir. Buradan Həmdullah Qəzvininin «Tarix-e qozide» adlandırdığı əsərdə hadisələrin 1329-1330-cu ilə qədər şərh edildiyi bir daha aydınlaşır. «Tarix-e qozide» sonralar Həmdullah Mustovfi Qəzvininin oğlu Zeynəddin tərəfindən davam etdirilmişdir. Bu əsər elmə «Zeyl-e tarixe-qozide, təlif-e Zeynəddin bin Həmdullah Mustovfi Qəzvini» kimi məlumdur. Müəllif əsərdə 1342-1391-ci illərin hadisələrini qələmə almışdır. Leninqrad Dövlət Universitetinin kitabxanasında «Tarix-e qozide»nin 813-cü hicri ilin zilqədə ayında (III-1411) üzü köçürülmüş əlyazma nüsxəsi saxlanılır (şifrə: M. o. 153, inv. № 1647). A.T.Tahircanovun fikrincə, bu əlyazma əsərin ən qədim məlum nüsxəsidir. Həmin nüsxəni diqqətlə nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, «Tarix-e qozide» əsəri 736-cı hicri (1335-1336) tarixdən başlayaraq Həmdullah Qəzvininin özü tərəfindən (Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvinidən əvvəl) davam etdirilmiş və 744-cü hicri (1343-44) ilə qədər çatdırılmışdır. Bəhs etdiyimiz əlyazmada üç hissə mövcuddur:

1. Həmdullah Qəzvininin «Tarix-e qozide» əsəri, vər. 1-432.

2. Həmdullah Qəzvini tərəfindən davam etdirilən hissə, vər. 433-468,

3. Zeynəddin bin Həmdullah Qəzvininin «Zeyl-e tarix-e qozide» əsəri, vər. 469-513.

Birinci hissədə Həmdullah Qəzvininin «Tarix-e qozide» əsəri bütünlüklə verilir və burada hadisələr 730-cu hicr (1329-30) ilə kimi davam etdirilir. Bu hissə «Tarix-e qozide»nin London və Tehran nəşrlərinə uyğun gəlir. İkinci hissə, irəlidə göstərildiyi kimi, bir müddətdən sonra yazılmağa başlanmışdır. Həmdullah Qəzvinini tarixi hadisələri şərh etməyə məcbur edən ölkənin daxili və xarici vəziyyətinin gərginləşməsi idi. O, baş vermiş hadisələri şərh etməyə bilmirdi. Bundan əlavə, qardaşı Fəxrəddin Fətullah və başqa yaxın adamları da müəllif baş vermiş hadisələri qələmə almağa təşviq edirlər. Beləliklə, Həmdullah Qəzvini XIV əsrin 40-cı illərindən və dövrün hadisələrini əhatə edən tarixi əsər (nəsrlə) yazmağa başlayır. Müəllif bu əsəri mənzum «Zəfərnamə» poemasını nəsrlə bəzəmək məqsədilə yazdığını bildirir. Onun oğlu Zeynəddin isə həmin hissəni «Tarix-e qozide»nin davamı hesab etmişdir. O, özünün «Zeyl-e tarix-e qozide» adlı əsərinin başlanğıcında «Tarix-e qozide»nin atası tərəfindən davam etdirilərək Məlik Əşrəfin dövrünə (1344) qədər çatdırıldığını qeyd edir. Doğrudan da, bəhs olunan hissədə (Həmdullah Qəzvini, LDU-nun əlyazması, vərəq 433-468) hadisələrin nəzmlə deyil nəsrlə verilməsinə və sırf tarixi xarakter daşımasına (yuxarıda göstərildiyi kimi «Zəfərnamə» tarixi-bədii mənzum poemadır) əsaslanan Zeynəddin həmin əsəri «Tarix-e qozide»nin davamı kimi verməklə düzgün hərəkət etmişdir. V.Q.Tizenqauzen və akad V.V.Bartold da əlyazmanın bu hissəsini (vərəq 433-468) «Tarix-e qozide»nin Həmdullah Mustovfi Qəzvini tərəfindən yazılmış davamı kimi qəbul etmişlər. Bu əsərin mövcudluğu barədə İ.P.Petruşevski və A.T.Tahircanov da xəbər vermişlər. Beləliklə, XIV əsrdə «Zeyl-e tarix-e qozide» adlı iki əsərin yazıldığı, daha doğrusu, «Tarix-e qozide»nin ardıcıl olaraq iki dəfə davam etdirildiyi məlum olur. İlk dəfə «Tarix-e qozide»nin müəllifi Həmdullah Mustovfi Qəzvini öz əsərini davam etdirmiş və tarixi hadisələri 736-cı (1335) ildən qələmə alaraq 744-cü ilə (1343-44) qədər çatdırmışdır. Sonra onun oğlu Zeynəddin əsəri bir daha davam etdirmişdir. O da yazdığı əsərə «Zeyl-e tarix-e qozide» adı vermişdir.

Həmdullah Mustovfi Qəzvininin «Zeyl-e tarix-e qozide» əsəri haqqında nəticə olaraq aşağıdakıları qeyd etmək olar:

I. XIV əsrdə «Zeyl-e tarix-e qozide» adlı iki əsər yazılmışdır; daha doğrusu, Həmdullah Mustovfi Qəzvininin «Tarix-e qozide» əsəri ardıcıl olaraq iki dəfə davam etdirilmişdir: a) Həmdullah Mustovfi Qəzvininin «Zeyl-e tarix-e qozide» əsəri; b) Zəynəddin bin Həmdullah Mustovfi Qəzvinin «Zeyl-e tarix-e qozide» əsəri.

II. Həmdullah Mustovfi Qəzvininnn «Zeyl-e tarix-e qozide» əsəri Azərbaycan tarixinin XIV əsrinə I yarısına dair mühüm mənbədir.

III. Bu əsər yalnız Azərbaycan tarixində işıqlandırılmamış həmin dövrü araşdırmaq baxımından deyil, eyni zamanda ümumi Hülakü imperiyasının süqutu və müxtəlif feodal qrupları arasında parçalanmanı tədqiq etmək cəhətdən də böyük əhəmiyyətə malikdir.

Həmdullah Mustovfi Qəzvininin “Zəfərnamə” əsəri

Həmdullah Mustovfinin “Zəfərnamə” əsəri 75 min beytdən ibarətdir. Firdovsinin məşhur Şahnamə əsərinin davamı kimi yazılmışdır. Tarixi mənbə kimi əsərin xüsusilə 3-cü hissəsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əsərin bu hissəsində monqollar dövrü təsvir olunmuşdur.    

Həmdullah Mustovfi Qəzvininin «Nüzhət əl-qulub» əsəri 

“Qəlblərin əyləncəsi” adlanan bu əsər Giriş, 3 məqalət və nəticə (xatimə) hissəsindən ibarətdir. 1340-cı ildə başa çatdırılıb. 3-cü məqalə coğrafiyaya həsr edilib və daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əvvəlki coğrafiyaşünasların əsərlərinə tənqidi yanaşan müəllif XII əsr müəllifi İbn əl-Bəlxinin “Fars-namə”si ilə müqayisədə öz əsərinin xronoloji səhvlərə daha az yol verdiyini qeyd edir. Mustovfi Qəzvini əsasən müasirlərinin coğrafi məlumatlarından istifadə etmişdir. Mənbə bazasının da əsasını rəsmi sənədlər, xüsusilə də vergi verən şəxslər üçün tərtib edilən dəftərlər təşkil etmişdir. Bu növ sənədlərdən o dövrdə daha çox yüksək vəzifəyə malik olan şəxslər istifadə edə bilirdi. Digər tərəfdən də Həmdullah Mustovfi İran coğrafiyasında etdiyi səfərlərin də gedişində kifayət qədər məlumat əldə etməyi bacarmışdı. Bütün vilayətlərin təsviri bir formada təsvir olunur: müəllif en və uzunluq koordinatları, təbii şərait, əkinçiliyin vəziyyəti və suvarma üsulları, becərilən məhsullar, şəhərlər, əhalinin dini mənsubluğu barədə məlumat verirdi; bir çox hallarda da ödənilən vergilərin həcmini də qeyd edirdi. Eyni vaxtda sənətkarlıq, ticarət və şəhər həyatı barədə də qısaca məlumat verirdi. Suvarma kanalları və çayların, bulaq və karvan yollarının təsvirini ayrıca verirdi. Yol marşrutları barədə məlumatlar görünür Elxani xanı Olcaytu tərəfindən aparılan bəzi yollaın rəsmi ölçülməsi vaxtı əldə olunan nəticələrə əsaslanmışdı. Həmdullah Mustovfi nəinki indiki İran ərazisi, Azərbaycan, İraq, Kiçik Asiya, Məkkə, Mədinə və Yerusəlim və digər qonşu ərazilər barədə də məlumat verirdi.