Həyatı

Azərbaycanın siyasi tarixinin belə bir parlaq simalarından biri Fəzlullah Əbul-xeyir Rəşidəddin Həmədanidir (1240-1318). Bu şəxsiyyətin tərcümeyi-halına həsr olunmuş ciddi tədqiqatların olmaması səbəbindən Rəşidəddinin uşaqlığı barədə yalnız ümumi xüsusiyyətlər məlumdur. O 1240 və 1247-ci illər aralığında Həmədanda (Cənubi Azərbaycan) alim-həkim ailəsində dünyaya gəlib. Məlumdur ki, alimlər arasında olan gələcək siyasətçi tibb, hüquq və fəlsəfənin əsaslarını öyrənərək mükəmməl təhsil alıb. XIII yüzilliyin ortaları ölkə ərazisində qüdrətli monqol dövləti Hülakilərin (Elxanilər) yaranması ilə yadda qaldı. O uzun müddət ixtisası üzrə işləyib, yəni saray həkimi vəzifəsində işləyib. Lakin islahatçı hökmdar Qazan xanın (1295-1304) dövründən Rəşiddədin istedadı və erudisiyası sayəsində hakimiyyətin ən yüksək eşalonuna qədər irəliləyir. 1298-ci ildə o vəzir vəzifəsinə təyinat alır və tezliklə nəinki gənc monqol hakiminin baş müşaviri olur, həm də ondan sonra dövlətdə birinci şəxs olur. Hakimiyyətdə olan Rəşidəddin ilk günlərdən özünü mərkəzləşdirilmiş və güclü hakimiyyətin qatı tərəfdarı kimi göstərir, hər vasitə ilə köçəri monqol əyanları və yerli feodal təbəqələri tərəfindən siyasi və inzibati özbaşınalıqların qarşısını alır. Lakin, vəzir feodallara qarşı sərt tədbirlər görən zaman yaxşı başa düşürdü ki, gəlmələr arasında, yəni monqollar və yerli əhali arasında dərin ideoloji ədavət var və bu zəmində hər an qarşıdurma baş verə bilər. Eyni zamanda, birincilər müsəlman olmaya-olmaya özlərini yerli əhalidən çox üstün sayırdılar və öz davranışlarında əcdadlarının ənənələrini əldə rəhbər tuturdular. Ölkə üçün belə bir mürəkkəb vəziyyətdə siyasi rəhbərlikdən daha çox bacarıq və ehtiyatlılıq tələb olunurdu. Çünki, yuxarıda göstərilən qruplar arasında ideoloji ziddiyyət ölkədə dəfələrlə siyasi gərginliyi qızışdırıb. Məsələn, Qazan xanın sələfi Abaqa xanın hakimiyyət illərində səlibçilərlə müsəlmanlara qarşı sıx əlaqədə olan dövlətin xarici siyasətinə qarşı etiraz əlaməti olaraq kənardan hökmdara qarşı bir neçə dəfə uğursuz sui-qəsd təşkil olunub. Bu ilk baxışdan çıxılmaz vəziyyət kimi görünsə də, Rəşidəddinin siyasi istedadı yenə də münaqişə edən tərəflər arasında ortaq məxrəc tapır. O həmin dövrə qədər analoqu olmayan qanunverici və inzibati mahiyyət daşıyan miqyaslı islahatlara qərar verir. Qazan xan vəzirin təşəbbüsü ilə İslam hüquqları və monqolların bütpərəstlik ənənələrinin mütərəqqi detallarının ən yaxşı xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən bütün ictimai, hərbi və siyasi fəaliyyətlə bağlı bütöv qanunlar məcəlləsi çap edir. Bu siyasi gediş müdrik və uzaqgörən hərəkət idi. Çünki, bu islahatlar sayəsində hakimiyyət bir gülləyə iki dovşan vurdu; bir yandan ədavətdə olan tərəflər arasında ortaq məxrəc tapdılar, digər tərəfdən idarəçilik mexanizmlərinin səmərəliliyini yaxşılaşdıraraq ölkədə iqtisadi tərəqqini, stabil inkişafı təmin etdilər. İslahatların nəticələri özünü çox gözlətmədi, ölkədə arzu olunan dinclik və siyasi stabillik yarandı. Ticarət və kənd təsərrüfatının inkişafı üçün əlverişli şərait yaradan ədalətli vergilər tətbiq olundu. Ən əsası isə, Rəşidin səyləri nəticəsində monqol yürüşləri zamanı dağıdılan Azərbaycanın suvarma sistemi bərpa olundu. Bu addım bütün müsəlman Şərqində yaxşı inkişaf etmiş kənd təsərrüfatı ölkəsi statusunu yenidən Azərbaycana qaytardı. Bir çox tarixçilər uzun müddət bu islahatları vəzirin ağlını bir kənara qoyaraq Qazan xanın özünün siyasi istedadının bəhrəsi hesab etdilər. Lakin, İ.P.Petruşevskinin fikrincə vəzirin şəxsi arxivinin üzə çıxarılması imperiya üçün bu qədər müsbət dəyişikliklərə səbəb olan islahatların həqiqi təşəbbüsçüsünün adına işıq saldı: “Yazışmalar” Rəşidəddinə aid olduğu məlum olandan sonra tam əminliklə demək olar ki, Qazan xanın ümumi islahatlar planı və onların həyata keçirilməsi şəxsən Rəşidəddinin əl işi idi”. Əksər müasir tarixçilər Elxanilər dövlətinin (Hülakilər dövləti məhz belə adlanırdı) bir neçə onilliklər ərzində mövcud olmasına görə, məhz Rəşidəddinə və onun Qazan xan ilə birgə islahatçılıq fəaliyyətinə borclu olması fikri ilə həmrəydirlər. Rəşidəddin dövlət işlərinin idarəçiliyində uzaqgörən olub və bütün yüksək vəzifəli məmurlar, eləcə də Kerman vilayətinin hakimi vəzifəsini tutan doğma oğlu Mahmuda qarşı son dərəcə tələbkar olub. Onun oğluna yazdığı məktubunda həqiqi vəzirin zəhmli tonu və xalqın ehtiyaclarına qənaətlə yanaşan xəsis məmura ünvanlanan məzəmməti açıq-aydın görünür:  “Bu məktubun yazılmasında məqsəd ondan ibarətdir ki, bu oğul Bam şəhərinin sakinlərinə qarşı zor tətbiq edib və xəsisliyindən onları ehtiyac içində qoyub… Qoy bizim Bam vilayətində yerləşən mülk və torpaqlarımızdan əldə olunan gəlirlərdən onlara istədikləri qədər toxum, işlək heyvanın dəyəri, müavinət və ərzaq verilsin ki, onlar dinc şəkildə torpağın becərilməsi ilə məşğul ola bilsinlər və bizlər üçün dua etsinlər”. Rəşidəddin dövlət maşınının səmərəli fəaliyyətini yoluna qoyduqdan, həmçinin məmur özbaşınalığına son qoyduqdan sonra təhsil və elmin inkişafına əl qoydu. Baş vəzirin səyləri, maddi və inzibati dəstəyi sayəsində Azərbaycanın qədim Təbriz şəhərində xüsusi ayrılmış şəhərcikdə yerləşən və təsisçisinin adı ilə “Rəşidiyyə” adlandırılan həmin dövrə qədər analoqu olmayan elm-təhsil kompleksi təsis edildi. Kompleksin tərkibinə böyük müalicəxana da daxil idi və  burada həkimlər müalicə ilə yanaşı, gənc həkimlərin iştirakı ilə elmi-tədqiqat fəaliyyəti ilə də məşğul olurdular. Rəşidəddinin yazışmalarından aydın şəkildə görünür ki, baş vəzir kompleksin fəaliyyətini diqqətlə izləyib və hətta müalicəvi yağların tədarükünədək ən cüzi detallarla belə maraqlanıb. Bu təşəbbüs bütün orta əsrlər tarixi ərzində həyata  keçirilən ən əhəmiyyətli elm-təhsil layihələrindən biridir və əhəmiyyətinə görə, onu Səlcuqların hakimiyyəti dövründə Bağdadda “Nizamiyyə” kompleksinin açılışı və böyük Rişelyenin təşəbbüsü ilə Fransada təsis edilən Elmlər Akademiyası ilə müqayisə etmək olar. İstedadı və nüfuzlu dini xadimlərlə, həqiqi ruhani alimlər və dərvişlərlə ünsiyyət bacarığı sayəsində Rəşidəddin dini məsələdə gərginliyi xeyli azaldır, həmçinin fanatik əhvalda olan dairələr tərəfindən radikal təxribatlar həyata keçirmək cəhdlərini heçə endirir. Baş vəzir daimi olaraq, öz vəzlərində dövlətin maraqları və dindarların istəklərini barışdırmağa çalışan nüfuzlu dərvişlər və din xadimlərinə ayrı-ayrı pensiyalar ayırır. Rəşidəddin din xadimləri “bu dünya insanlarının hakimləri” adlandıraraq, onların kütlələrin şüuruna təsiri səviyyəsini yaxşı anlayır və onların potensialını dövlət maraqlarına xidmətə yönəldir. Lakin heç bir şübhəsiz, Rəşidəddinin ən əhəmiyyətli xidməti onun yerli siyasi elitanın gücləndirilməsinə yönəlmiş fəaliyyətindən ibarətdir. Təkcə karyerası deyil, həm də həyatı ilə risk edən Rəşidəddin monqol əyanlarının gözləri önündə yerli zadəganların nüfuzlu dairələrinə maddi və siyasi yardım göstərir. Düzdür, bu dəstək daha çox islam bayrağı altında yerli feodalları öz ətrafında birləşdirən nüfuzlu dini şəxslərə göstərilirdi. Baş vəzirinin o dövrün ən böyük sufi ordeninin banisi şeyx Səfiəddin Ərdəbli (1252-1334) ilə yaxın dostluğu belə əməkdaşlığa ən parlaq nümunə ola bilər. Tarixçilər hesab edirlər ki, bu iki şəxsiyyət təkcə yaxın dost deyil, həm də ideoloji qardaş olublar. İ.P.Petruşevskinin rəyinə görə, vəzirin iki oğlu sonradan ordeni dövri olaraq, Rəşidəddindən açıq və gizli maddi dəstək alan şeyxin müridləri olurlar. Müdrik vəzir başa düşür ki, Azərbaycanda monqol hakimiyyəti mütləq dağılacaq və onun süquta uğraması ərəfəsində yerli əyanlar hakimiyyəti ələ keçirmək və milli dövlətçiliyi bərpa etmək üçün müvafiq gücə malik olmalıdırlar.  “Səfəviyyə” kimi dini ordenlər ən yaxşı və təhlükəsiz pərdələnmək vasitəsi, gələcəkdə isə qarşıya qoyulmuş məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün effektiv bələdçidir. Tarix göstərdi ki, mahir siyasətçi bu dəfə də öz hesablamalarında səhvə yol vermir və heç 200 il də ötmür ki, bir zamanlar vəzirin gücləndirdiyi “Səfəviyyə” ordeninin nümayəndələri ölkənin o zamankı siyasi elitası üçün lokomotivə çevrilirlər və Azərbaycan tarixində ilk mərkəzləşdirilmiş dövlətin – Səfəvilər imperiyasının yaradıcıları olurlar. 20 ilə yaxın davam edən vəzirliyi ərzində Rəşidəddin uğurla ölkədə sülh və sabitliyi dəstəkləyir. Lakin onun fəaliyyəti iri monqol feodallarını qane etmir və onlar bütün mümkün vasitələrlə sərt mərkəzləşdirmə siyasətinə müqavimət göstərirlər. Onlar birinci imkan düşən kimi vəziri səhnədən” götürmək” arzusu ilə alışıb yanırlar və belə imkan 1316-cı ildə yaranır – həmin ildə Olcaytu xanın ölümündən sonra ölkədə siyasi xaos yaranır. Əmir Çobanın başçılıq etdiyi köçəri monqol əyanlar Rəşidəddinin siyasi rəqibi olan ikinci vəzir Tacəddin Əlişahla baş vəzirin işlərdən kənarlaşdırılmasına nail olurlar. 1318-ci ildə o, öz oğlu İbrahimlə mərhum Olcaytu xanın zəhərlənməsində günahlandırılaraq, əzablı şəkildə edam olunur. Lakin müxalifət gecikir, böyük siyasətçi öz məramlarına nail ola bilir və onun edam edilməsi ərəfəsində Azərbaycanda feodal qruplaşması əhəmiyyətli dərəcədə güclənir. Təsadüfi deyil ki, 10 il keçəndən sonra Azərbaycan zadəgan və əyanlarının təsiri altında mərhum vəzir bəraət alır, onun oğlu Qiyasəddin isə vəzir vəzifəsinə əyləşdirilir, oğul atasının yolunu davam etdirməyə başlayır. Bu təyinat Azərbaycan zadəganlarının monqol feodalları üzərində ciddi ideoloji qələbəsi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Axı yeni vəzir “Səfəviyyə” ordeninin tərbiyə görmüş şagirdi və Seyfəddin Ərdəbilinin fəal müridlərindən biri idi. Bu, əsl siyasi strateqin böyük zəfəri idi, onun hətta ölümü belə məramlarının həyata keçməsinə heç cür mane ola bilmir! Özünün hakimiyyətdə olduğu illərdə bu bənzərsiz siyasətçi – Rəşid, heç nəyə baxmayaraq, Azərbaycanın həm siyasi, həm də ideoloji dairələrində öz davamçılarını yetişdirməyə nail ola bilir, onlar “böyük müəllim”in ölümündən bir qədər sonra onun qarşıya qoyduğu məqsədləri həyata keçirə bilirlər. 30 il keçdikdən sonra Hülakilər imperiyası süqut edir. Monqol əyanları isə artıq güclənmiş yerli əyanların təzyiqi altında islamı qəbul edir. Rəşidəddin elə edir ki, monqolların başqa çıxış yolu qalmır, onlar islamı qəbul etməyə və yerli zadəganlarla birləşməyə məcbur olurlar. Müəllif Qazan xanın öz, rəqiblərinə qarşı apardığı mübarizəni, hakimiyyətə yiyələnmək naminə atdığı addımları, islam dinini qəbul etməsini, yerli əyanlarla ittifaqa girməsini, təsərrüfatı dirçəltmək üçün keçirdiyi islahatları geniş planda şərh edir. Qazan xana həsr olunmuş bölmənin 3-cü hissəsi daha maraqlı, elmi cəhətdən daha əhəmiyyətlidir. Belə ki, Rəşidəddin burada Qazan xanın şəxsi keyfiyyətləri barədə hekayətlər söylədikdən sonra daha orijinal, tarixi faktların şərhinə keçir. Müəllif Qazan xanın monqollara xas bütpərəstliyə qarşı çıxıb islama meyl salması, qazılara, şeyxlərə, alimlərə yaxşı münasibət bəsləməsi, vəqf əmlakının qorunması, abadlıq işləri aparması və s. barədə xəbər verir. Cəmiyyətin idarəsində əsas yeri tutan qanunlar, davranış qaydaları, məhkəmələrin hüquqi əsasları, mühakimə üsulları, oğrulara, möhtəkirlərə qarşı mübarizə formaları əsərdə öz əksini tapmış məsələlərdəndir.     

Ailəsi
Rəşidəddinin Qazan xan və Olcaytu xan dövründə böyük nüfuz sahibi olmasını əyalətlərin əksəriyyətinin onun ailə üzvlərinin-oğul övladlarının və qardaşı oğlu Mərufun idarəçiliyində olması faktı da təsdiqləyir. Fəzlullah Rəşidəddinin vəsiyyətnaməsində 4 qızı-Firman-Hand, Ay xatun, Şahi xatun, Hədiyə-Mulk və 14 oğlu xatırlanır:  

1. Şeyxi;
2. Hümam;
3. Əlişah;
4. Məcdəddin;
5. Əli, Bağdad hakimi;
6. Mahmud, Kirman hakimi;
7. Əhməd, Ərdəbil hakimi;
8. Pir Sultan, Gürcüstan hakimi;
9. Cəlaləddin, Rum hakimi;
10. Əbdüllətif, İsfahan hakimi;
11. Şihabəddin, Şüştər və Əhvaz hakimi;
12. Sədəddin, Suriya, (Antakiya, Kinnəsrin, Avasim) hakimi;
13. İbrahim İzzəddin (1302—1318), Şiraz hakimi, Elxani Sultan Olcaytunun quşçusu;
14. Qiyasəddin Məhəmməd, Xorasanın hakimi, sonra (1327—1336) — Sultan Əbu Səidin vəziri;
15. Onlardan savayı məktublardan birində Fəzlullahın bir başqa oğlu Əbd əl-Mömin Semnan, Damqan və Huvar hakimi kimi xatırlanır.

Rəşiddəddinin mülkü 
Vəzirlik dövründə Fəzlullah Rəşidəddin böyük var-dövlət sahibi olmuşdu. İlk olaraq görkəmli şəxsiyyətin sahibi olduğu geniş torpaq mülkiyyətini qeyd etmək lazımdır. Fəzlullah Rəşiddədinin Bəsrə, Mosul, Kirman, Bam, Təbriz, Xuzistan, Kiçik Asiya və başqa ərazilərdə mülkləri var idi. Rəşidəddinin 12.770 fəddan (əkin sahəsi) torpaq mülkü var idi ki, bu da təxminən 70-80.000 hektar əkinə yararlı torpaq sahəsi deməkdir. Qeyd edək ki, Qazan xanın torpaq sahəsinə nəzər salsaq Elxani hökmdarının incu torpaqları 20.000 fəddan idi. Fəzlullah Rəşiddədinin sərəncamında olan kəndlilərin sayı 170.000 nəfər idi. Görkəmli vəzirin mülkləri yalnız Hülakilər dövlətinin hüdudları ilə məhdudlaşmırdı. Suriya, Yəmən və Hindistanda da pulla satın alınmış, yaxud yerli hakimlər tərəfindən ona bağışlanmış torpaqlar var idi. Onun mülkiyyətində xeyli sayda bağ və üzümlüklər, 39.000 xurma ağacı, 250.000 baş qoyun, 30.000 baş at, 10.000 baş dəvə, 10.000 baş inək, 1000 baş öküz, 2500 baş qatır, 1000 baş uzunqulaq, 50.000 ev quşu var idi. O təxminən 3500-4000 qul sahibi idi. Onlardan 200-ü ticarət əməliyyatlarını apararaq hər il ona hər biri 10.000 dinar olmaqla gəlir gətirirdi. 35 milyon dinar var dövlətindən yalnız 2,5 milyon dinar onun xəzinəsində idi, qalan 32,5 milyon dinar iri ticarət əməliyyatlarında əməkdaşlıqlara yatırılmışdı. Rəşidəddin qazancını dərman, ətir, xəz və tekstil məhsulları formasında alırdı. Pul qaynaqlarından savayı onun mülkiyyətində dəyərli daş-qaşlar, parçalar, qızıl və başqa dəyərli vasitələr var idi.    

Fəzlullah Rəşidəddinin Rəbi-Rəşidi şəhərciyi

Fəzlullah Rəşidəddinin layihəsi əsasınada və rəhbərliyi ilə XIV əsrin əvvəllərində Təbrizin şimal-şərqində «Rəbi-Rəşidi» («Rəşidiyyə») adlı yaşayış məntəqəsi yaradılmışdı. Bu yaşayış məntəqəsi Təbriz şəhərinin ¼ hissəsini əhatə edirdi. Fəzlullah Rəşidəddinin oğlu Sədəddinə yazdığı məktuba inansaq, bu məntəqədə 30.000 ev, 24 karvansara, 1500 dükan, üçmərtəbəli karvansaralar, məscid, bazar, hamam, zərbxana, dəyirman, anbar, çoxlu bağlar vardı. Məhəllənin suvarılması üçün xüsusi kanal çəkilmişdi və Rəşidi adlanırdı. Rəbi-Rəşididə «Darülfünün» təsis olunmuşdu. Bu ali tədris müəssisəsinin 7000 tələbəsi və 450 müəllimi vardı. Çin, Hindistan, Misir və Şirvandan gəlmiş 50 tanınmış alim burada müxtəlif elmlərin tədrisi işi ilə məşğul olurdu. Burada təbiətşünaslıq, tarix, təbabət, nücum, məntiq, ilahiyyat şöbələri fəaliyyət göstərirdi. Təbabəti tədris edən hər müdərrisin 12 tələbəsi olurdu, təhsil 5 il ərzində davam edirdi. Təhsil müddəti başa çatdıqdan sonra məzunlar bir il ərzində Rəbi-Rəşididə xəstələri müalicə etməli, əldə etdikləri nəzəri bilikləri təcrübədə tətbiq etməli idilər. Təbabət şöbəsinin tələbələri burada olan «Darüş-şəfa»da («Şəfa evində») təcrübə keçirdilər. Şəhərcikdə “üləmalar küçəsi” vardı. Bu küçədə ilahiyyatçılar, müəzzinlər, Quran oxuyanlar yaşayırdı. Rəbi Rəşidi kitabxanasında 60.000 kitab vardı. Bu kitabxanada dəqiq elmlərə, tarix, poeziya və ilahiyyata aid kitablar, müxtəlif xəttatlar tərəfindən yazılmış Quranın minlərlə nüsxəsi var idi. Lakin memarlıq və şəhərsalma sənətinin incisi olan bu yaşayış məntəqəsinin çiçəklənməsi uzun sürmədi. 1318-ci ildə baş vəzir Fəzlullah Rəşidəddin edam olunduqdan bir qədər sonra (1336-cı ildə) qəzəblənmiş əhali kütlələri şəhərciyi talan və viran etdilər. Rəşidi kitabxanası qarət edildi. Bu kütləvi əməldən sonra Rəbi-Rəşidi süqut etdi.              

 "Came ət-Təvarix" (Tarixlər məcmusu) əsəri

Onun əsərlərində çoxlu türk və monqol sözlərinə, istilahlara təsadüf olunur. Bu baxımdan müəllif  birinci, müasiri Vəssaf isə ikinci yeri tutur. Rəşidəddinin tarixə, tibbə, fəlsəfəyə, kənd təsərrüfatına və s. elm sahələrinə həsr olunmuş 14 samballı əsəri məlumdur. Bu əsərlər içərisində “Came ət-təvarix” və “Vəqfnamə” əsərləri tarixşünaslıqda mühüm yer tutur. Müəllifin “Mükatibat”ı (Yazışma) və “Asar və Əhya” (Təsir və dirçəliş) əsərləri də dövrün ictimai-iqtisadi və siyasi tarixini araşdırmaq baxımından müəyyən əhəmiyyət kəsb edir. Geniş həcmli “Came ət-təvarix” əsəri Fəzlullah Rəşidəddinin başçılığı və yaxından iştirakı ilə yazılmışdır. Əsərin tərtibində dünyanın müxtəlif ölkələrindən – Çindən, Hindistandan, Fransadan və s. ölkələrdən və eləcə də, elxanilər sarayından tarixçi alimlər iştirak etmişlər. Abdullah Kaşanin bu sahədə əməyi böyük olmuşdur. “Came ət-təvarix” 1300-cü ildə Qazan xanın göstərişinə əsasən yazılmağa başlanmışdır. Onun “Tarix-e Qazani” adlı əsas hissəsi 1307-ci ildə tamamlanmış və Sultan Ulcaytuya təqdim olunmuş əsər isə tam şəkildə 1310-cu ildə başa çatdırılmışdır.  3 cilddən ibarət “Came ət-təvarix” əsərində yalnız mongol istilasında olan xalqların deyil, həmçinin, bir sıra başqa xalqların tarixi öz əksini tapdığından, onun bütün hissələri Azərbaycan tarixi üçün eyni dərəcədə elmi əhəmiyyət kəsb etmir. Əsərin Qazan xanın dövrünə həsr olunmuş əsas hissəsi əvəzsiz dəyərə malik olduğu halda, Çingiz xana, Xarezmşah Məhəmməd və oğluna, Oqtay qaana, Menqu qaana aid bölmələri iqtibas xarakteri daşıyır və burada Cüveyninin «Tarix-e cahangüşa» əsərinin təsiri duyulur. «Came ət-təvarix»in elmə «Oğuznamə» kimi tanınan hissəsi türk-oğuz tayfalarının Şimali Çin, Türkistan, Tibet, Hindistan., Uralətrafı ərazilər, Cənubi Rusiya, Şimali və Cənubi Qafqaz, Iran, Anadolu,İraq, Suriya, Misir və s. əraziləri tutması barədə zəngin məlumata malikdir. Əsərdə əksini tapınış faktlar Azərbaycanda və ətraf vilayətlərdə X əsrdən başlayaraq baş vermiş bir çox tarixi hadisələrin müəyyən aspektlərini nəzərdən keçirməyə imkan verir. «Came ət-təvarix»in türk-monqol qəbilələrinə həsr olunmuş digər bölməsi isə (1 cild, 1-ci hissə) Orta Asiyanın köçəri tayfaları barədə əvəzsiz məlumata malikdir və bu sahədə ən qiymətli mənbə hesab olunur, Rəşidəddin oğuzların 24 qəbilə birləşmələri, onların törəmələri. barədə məlumat verir, türk qəbilələrinin təsinfatını göstərir. Burada XIII-XIV əsrlər tarixi baxımından diqqəti cəlb edən əsas cəhət Hülakülər dövlətinin təsisindən sonra onun ərazisində məskunlaşmış türk-monqol qəbilələri barədə olan faktlardır. Oyrat, sulduz, bayaut, cəlair, kerait, karluk, qalac, ağcəri, sakait, corat, budat və s. qəbilələr haqqında maraqlı məlumat verir. «Came ət-təvarix»in III cildi Hülakülər sülaləsinin nümayəndələrinin fəaliyyətinə həsr olunmuşdur. Burada Hülaku xan, Abaqa xan, Tekudar xan, Arqun xan, Keyxatu xan və Qazan xana aid bölmələrin hər biri «Dastan» sözü ilə verilir (məs.: Dastan-e Qazan xan). Hülaku xanın və xüsusilə, Qazan xanın fəaliyyətini daha qabarıq işıqlandırır və əsərin yarıdan çoxunu ona həsr edir. Hər bir bölmənin «Dastan»ın əvvəlində ,haqqında danışılan şahzadənin nəsli, uşaglıq illəri, gəncliyi, ailəsi, qadınları, tercümeyi-halı barədə xəbər verilir, sonra onun səltənətə yiyələnməsi və nəhayət, hökmranlığı dövründə baş, vermiş, mühüm hadisələrdən danışılır. Əsərin bu cildində qələmə alınan hadisələr Azərbaycan tarixi üçün qiymətli məlumata malikdir. Hülaku xanın Bağdad səfəri, Azərbaycana gəlməsi, Nəsirəddin Tusinin Marağada rəsədxana tikdirməsi, Abaqa xan dövründə Qızıl Orda xanlan ilə gedən müharibələr, Arranda Arqun xana qarşı qalxan iğtişaş, Keyxatu xanın dövründə kağız pulların (çao) tedavülə buraxılması və s. kimi xəbərlər Azərbaycan ilə bilavasitə bağlı olub dövrün tarixinin araşdırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd olunduğu kimi, Rəşidəddinin əsas niyyəti Qazan xanın fəaliyyətini bariz şəkildə şərh etmək, onun həyata keçirdiyi tədbirləri əsaslandırmaq idi və ona görə də, cildin çox hissəsi bu hökmdara həsr edilmişdir. Qazan xanın hərbi işə münasibəti, qoşun bölmələrinə iqta torpaqlarının verilməsi, hərbi vəsaitin əldə olunması, ordunun silahla təmini, eləcə də, rəiyyətin qorunması, çəki, ölçü və pul vahidlərinin, dövlət sənədlərinin dəqiqləşdirilməsi barədəki məlumatları da diqqəti cəlb edir. Bu hissədə şərh olunan materiallar dövlət sənədi səviyyəsində olub Qazan xan islahatlarının hüquqi əsasını təşkil edir. 

Fəzlullah Rəşidəddinin «Vəqfnamə»si
Fəzlullah Rəşidəddinin öz xətti ilə yazılmış «Vəqfnamə» Rəbi Rəşidi məhəlləsinin qanuni əsasını teşkil edən sənəd xarakterli əsərdir. 680 il bir növ «gizli» mühafizə olunan bu qanun kitabı 1972-ci ilde elmi ictimaiyyətin sərəncamına verilmişdir. Əsər 3 cilddən (12 hissə, 24 fəsil) ibarətdir. «Vəqfnamə» XIV əsr Azərbaycanında ictimai dünyagörüşün öyrənilməsində, xüsusilə, «Vəqf» institutunun mahiyyətinin dərindən araşdırılmasında əvəzsiz məxəz sayılır. Burada şəhər əhalisinin iqtisadi həyatı, məişəti, həmçinin orta əsrlər Azərbaycan şəhərlərinin mədəni əlaqələri., ticarət münasibətləri və s. real şəkildə öz əksini tapmışdır. Əser Rəbi Rəşidi kompleksinin ümumi vəziyyətini əks etdirir və onun hərtərəfli öyrənilməsinə imkan yaradır. 

Rəşidəddinin «Mükatibat»ı
Rəşidəddinin «Mükatibat»ı Yaxın və Orta Şərqdə siyasi, ictimai-iqtisadi, maddi-mədəni həyatı əks etdirən mühüm mənbələrdəndir. Əsərdə təsərrüfata dair müxtəlif xarakterli məlumatlar verilir, onun idarəsi üçün vacib olan göstərişlərdən söhbət gedir. Rəşidəddinin buradakı məktubları və onlara yazılmış cavablar sənəd xarakteri kəsb etməklə yanaşı dövrün tədqiqi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. «Mükatibat»da Rəbi Rəşidinin, Təbriz yaxınlığındakı böyük Bağın, Rəşidi arxının, mədrəsə, xəstəxana və s. tikililərin inşası, idarəsi və s. barədə məlumat var və həmin dövrün adamları  həyat tərzi, məişəti haqqında qeydlər verilir. Əsər görkəmli din xadimlərinin, vilayət hakimlərinin barəsindəki qeydləri ilə də diqqəti cəlb edir. 
Rəşidəddinin «Asar və ehya» əsəri

Rəşidəddinin «Asar və ehya» əsəri dövrün kənd təsərrüfatına həsr olunmuşdur. Kitabda müxtəlif meyvələrdən, dənli, paxlalı, bostan bitkilərindən, becərmə üsullarından, peyvənd etmə və gübrələmə qaydalarından söhbət açılır. Burada Azərbaycanın münbit torpaqları, bitki örtüyü, suvarma şəbəkəsi və üsulları, iqlimi, nadir ağacları barədə qiymətli qeydlər rnövcuddur. Barama becərilməsi və ipəkçilikdə müəllifin geniş şərh etdiyi sahələrdəndir. Rəşidəddin peyvəndin əhəmiyyətini və məqsədlərinin geniş açıqlayır və göstərir ki, əsasən 2 cür peyvənd - eyni bitkilərin və müxtəlif bitkilərin bir-birinə peyvəndi mövcuddur və 5 üsulla həyata keçirilir. Müəllif Azərbaycana gətirilmiş yeni meyvə növləri barədə də məlumat verir. «Asar və ehya» əsəri Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası və etnik mənzərəsi baxımından da diqqəti cəlb edir. Müəllifin məlumatı Qafan, Sürməli, Dizmar kimi ərazilərin Azərbaycana aid olduğunu bir daha təsdiqləyir və xitayların monqol yürüşləri dövründə Azərbaycana gəlib Xoy ərazisində məskunlaşdıqlarını söyləməyə imkan verir. 
Rəşidəddinin məktubları

Rəşidəddinin məktubları onun ölümündən sonra oğlu Qiyasəddin Məhəmməd Rəşidinin vəzir olduğu zamanı katib Məhəmməd Aberkuhi tərəfindən toplanan məktublar “Mukatibəti Rəşid” və ya “Münşaati-Rəşidi” adlanır və 53 məktubu birləşdirir. Məktubların 21-i oğullarına müraciət formasında yazılmışdır. Müraciətlərin 10-u Rum, İsfahan, Şiraz, Ərdəbil, Bağdad, Gürcüstan hakimlərinə edilmişdir. XV əsrin sonlarında Rəşidəddinin məktubları Teymurilər sarayında məlum idi. Məktublardan bəzi hissələr Seyfəddin Haci ibn Nizam əl Hakimi tərəfindən “Əsər-əl-vüzara”ya bütün dövlərin məşhur vəzirlərinin tarixi əsərinə daxil edilmişdi.