Bütün ömrünü elmə həsr edən və bunu həyatının mənası sayan AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru Məşədixanım Nemət Azərbaycan elminin görkəmli nümayəndələrindən biri olmaqla yanaşı, sözün əsl mənasında, böyük vətəndaş işıqlı ziyalı idi. Alimin insanlara bəxş etdiyi işıq onun mənəvi paklığından, intellektinin möhkəmliyindən, şəxsiyyətinin ucalığından qidalanır-dı. Məşədixanım Nemətə xalq arasında böyük hörmət və ehtiram var idi. O, bunu çoxillik gərgin və halal zəhməti, istedadı və yüksək insani keyfiyyətləri ilə qazanmışdı.

Həyatı

Məşədixanım Səədulla qızı Nemət 1924-cü il yanvarın 5-də Bakının II Zabrat kəndində anadan olmuşdur. O, 1941-ci ildə orta məktəbi, 1948-ci ildə ADU-nun (indi BDU) şərqşünaslıq fakültəsini bitirmişdi. 1948-ci ildə Azərbaycan EA-nın Tarix İnstitutunda aspiranturaya daxil olmuş, 1954-cü ildə namizədlik, 1968-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdi. Görkəmli şərqşünas, epiqraf alim həyatının keşməkeşli günlərini belə xatırlayardı: "Valideynlərimi erkən itirmişəm, həyatın çox çətinliklərindən keçmişəm. 1936-cı ildə kolxozlar yaradılarkən atamın əmlakını alıb kolxoza verdilər. Atam bu haqsızlığa dözməyərək vəfat etdi. Buna qədər anam da dünyasını dəyişmişdi. Böyük qardaşımın himayəsində böyüdük. Çox ağır dövr idi. Çətinliklərə baxmayaraq məktəbdən qalmırdım. Qardaşım hər səhər məni məktəbə aparar, özü isə zavoda işə gedərdi. 8 nəfərlik ailəni qardaşım tək saxlayırdı. Sonra müharibə başladı və 31 yaşlı qardaşım cəbhəyə getdi. Müharibədə həlak oldu. Ailənin yükü mənim üzərimə düşdü. Həmin illərdə o qədər ağrılı-acılı günlər yaşadıq ki... 1943-cü ildə Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil oldum. Sonra yeni açılan şərqşünaslıq fakültəsindən xoşum gəldiyi üçün müəllimimiz Mir Cəlal Paşayevdən xahiş etdim ki, məni həmin fakültəyə keçirsin. Həm oxuyurdum, həm də işləyirdim. İlk iş yerim tikiş fabriki olub. O vaxt artel deyərdilər. Tələbəlik illərimdə isə müəllimlərimin köməyi ilə Azərbaycan Radiosunun fars dili şöbəsində tərcüməçi kimi çalışmağa başladım. O vaxt makinada da yazırdım. Müharibədən sonra vəziyyətimiz yaxşılaşdı. 1948-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun aspiranturasına qəbul olundum. Aspiranturanı bitirdikdən sonra iki ilişsiz qaldım. Sonra Tarix İnstitutunda işə düzəldim. 1954-cü ildə namizədlik, 1968-də isə doktorluq dissertasiyamı müdafiə etdim, 2001-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü seçildim. Bu da mənim qısa həyat yolum... Deyirlər ki, epiqrafik tarixin ən çətin elm sahələrindən biridir. Epiqrafika üzrə mütəxəssisi heç bir universitet yetişdirmir. Bu elmlə məşğul olanlar dünyada barmaqla sayılacaq qədər azdır. Nə böyük xoşbəxtlikdir ki, belə nadir mütəxəssislərdən biri də Azərbaycanın payına düşüb". Məşədixanım Nemət Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 mart 2009-cu il tarixli sərəncamı ilə “Azərbaycanda epiqrafik irsin tədqiqi sahəsində xüsusi xidmətlərinə görə” “Şöhrət” ordeninə layiq görülmüşdür. Görkəmli alim Məşədixanım Nemətova 26 dekabr 2016-cı ildə 92 yaşında Bakı şəhərində vəfat etmiş və doğulduğu Zabrat kəndində dəfn olunmuşdur.

Elmi fəaliyyəti

Elmi fəaliyyəti üçün istiqamət seçimindən bəhs edərkən görkəmli epiqraf alim deyərdi: "Heç bilmirəm, bu sahəyə marağım haradan yarandı. Vaxtilə fakültəmi dəyişəndə heç ağlıma gəlməzdi ki, epiqrafika ilə məşğul olacağam. Azərbaycanın tarixi ərazilərini qarış-qarış gəzib abidələri öyrənmişəm. Hara getmişəmsə, rəhmətlik həyat yoldaşım da mənimlə birlikdə gedib, mənimlə birgə kəndbəkənd gəzərdi. Bir gün mənə dedi ki, əl çək bu işdən. Onda oğlum körpə idi. Zarafatla dedim ki, qucağımdakı bu körpə ilə səndən əl çəkərəm, amma bu yoldan yox. Bəzən mənim araşdırmalarıma görə o da işdən öz hesabına məzuniyyət götürərdi, mənimlə bütün yerləri gəzərdi. O vaxt topladığım bütün materiallar dərc olunurdu. Sovet dövrü olmasına baxmayaraq heç bir material təhrif olunmurdu, heç bir fakt da gizli saxlanmırdı. Bu baxımdan problemlərim olmurdu. O zaman Moskvada da işlərimi çox bəyənirdilər. Çox işlədim, tariximiz, irsimiz üçün gərəkli olan materiallar topladım. Bu iş elə idi ki, məndən başqa heç kim bununla məşğul olmurdu. Gəzdiyim kəndlərdə mənə dəstək olan əhaliyə minnətdaram. Həmin dövrlərdə bütün rayonlarda mehmanxana, qonaq evləri yox idi. Bir çox hallarda kəndlərdə gecələməli olurduq. Kəndlərin əhalisi hər zaman mənə kömək olub. Bu gün də həmin illəri yada salanda o insanların mənə hörmət və köməyini razılıqla xatırlayıram." Məşədixanım Nemət tarix elminin ən çətin sahələrindən biri ilə məşğul idi və bütün mənalı ömrünü bu işə həsr etmişdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə işləyən tədqiqatçının iş laboratoriyası rahat otaqlarda deyil, açıq səma altındadır. Həmin laboratoriyaya gedən yollar bəzən uçurumlu dağlardan keçir, saatlarla nərdivan başında, ot basmış ilanlı-çayanlı orta əsr qəbiristanlıqlarında, qızmar günəş altında olur. Epiqraf ərəb və fars dillərini, kitabələrin müxtəlif elm sahələrinə aid qarşıya qoyduğu problemləri bilməlidir ki, orta əsr qəbiristanlığındakı yüzlərlə məzar daşından elmə lazım olanı seçə bilsin. Belə bir mütəxəssisi heç bir təhsil müəssisəsi yetişdirmir. Bunu edənlər vergili insanlardır. Məhz qeyd olunan çətinliklərə görə bütün dünya üzrə ərəb qrafikası ilə yazılmış kitabələri oxuyanlar barmaqla sayılır. Məşədixanım Nemət 60 illik elmi fəaliyyəti dövründə Azərbaycanın bütün tarixi ərazisini gəzərək ərəb qrafikasının müxtəlif xətləri ilə ərəb, fars, türk dillərində dədə-babalarımızın daşlara həkk etdikləri daş salnamələrin ağır səhifələrini vərəqləmiş, ölkənin iqtisadi-siyasi, sosial-mədəni tarixi, memarlıq, sənətşünaslıq, filologiya, islam fəlsəfəsi - sufizm, toponimika, etnoqenez və s. problemlərə dair külli miqdarda yeni və ən dəqiq sənədlərlə Azərbaycanın tarixşünaslıq bazasını zənginləşdirmişdi. Görkəmli tədqiqatçı 2500-dən artıq epiqrafik abidəni toplayıb, oxuyub onların tarixi əhəmiyyətini müəyyənləşdirmişdi. Bu elmi fəaliyyətin nəticəsi kimi o, 12-dən artıq monoqrafiyanın, 200 elmi məqalənin, o cümlədən 6 cildlik “Azərbaycanın epiqrafik abidələrinin toplusu"nun müəllifidi. Leninqradda (indiki Sankt-Peterburqda) nəşr olunan “Epiqrafika Vostoka” jurnalı 1967-ci ildə çapdan çıxan 18-ci nömrəsində yazırdı: “M.S.Nemətova Azərbaycanın kitabələrini sistematik olaraq toplayır və tədqiq edir... Məqalələrində əvvəllər məlum olmayan və özünün topladığı yazıları çap etdirir... M.Nemətovanın nəşr etdirdiyi kitabələr filoloqlar, dilçilər, Azərbaycanın maddi və mənəvi mədəniyyəti, incəsənəti və bədii sənətkarlığı ilə məşğul olan tarixçilər üçün böyük maraq doğurur..." 1976-cı ildə Moskvada çapdan çıxmış “Tarixi Ensiklopediya”da professor V.A.Kraçkovskayanın məqaləsində son 200 ildə X.D.Fren, N.M.Xanıkov (Rusiya), M.Amari (İtaliya), O.Tixsen (Prussiya), F.Kaderov (İspaniya), A.Şevçenko, Ş.Bosselar, R.Vasse (Fransa) və bir neçə sovet alimlərinin, o cümlədən Məşədixanım Nemətin də adı qeyd olunmuşdur. Bu da təsadüfi deyil. Məşədixanımın bu elm sahəsində çox ciddi tədqiqatçı olduğunu zəngin ənənələrə malik rus şərqşünaslıq elmi artıq XX əsrin 70-ci illərində qəbul etmişdi. Məşədixanım Nemət epiqrafikanı bir fənn kimi də respublikada yaratmışdır. Onun işi təkcə epiqrafik abidələrin aşkar edilməsi, toplanması, tərcümə edilməsi və çap olunmasından ibarət deyil. Alimin çoxillik tədqiqatları nəticəsində aşkar olunmuş epiqrafik abidələr tarixi mənbə kimi də Azərbaycan tarixinin müxtəlif konseptual problemlərinin tədqiqində mühüm rol oynayır. Məşədixanım Nemətin əldə etdiyi xanəgah, ribat, müqəddəs məzar, zaviyə və s. abidələr üzərindəki kitabələr XII-XIX əsrlərdə Azərbaycanda mövcud olmuş sufi cəmiyyətlərinin - Qələndəriyyə, Qədiriyyə, Bektaşiyyə qolları Babailər və Çələbilər, Xəlvətiyyə, Nəqşbəndiyyə qolu Ələviyyə, sənətkarlarla bağlı Əxi cəmiyyətinin mərkəzlərini, şeyxlərinin adlarını, onların fəaliyyətlərinin xronoloji çərçivəsini və fəaliyyət dairəsini müəyyənləşdirmişdi. Kitabələrin çoxu inzibati bölgü, dövlət quruluşu, bürokratik dövlət aparatı, feodal sinfi zümrələrinə dair maraqlı məlumatlar verir. Kitabələrdə gedən bir sıra titul, ləqəb və rütbələrə əsasən Şirvanşahlar dövlətinin quruluşunu, idarə üsulunu müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur. M.Nemət epiqrafik abidələrə əsasən bir sıra memarlıq abidələrinin təyinatını və tarixini dəqiqləşdirmişdi. Bunlardan, ilk növbədə, Şəmkir qülləsini qeyd etmək lazımdır. Abidə zəmanəmizə gəlib çatmayıb, yalnız təsviri qalmışdır. Memarlar abidənin tarixini XII əsrə aid edirdi və deyirdilər ki, bu, minarədir. Ötən əsrin 70-ci illərində ərazidə qaz kəməri çəkilərkən 3 metr dərinlikdən kufi xətli yazılı bir daş aşkar olunmuşdur. Yazı Məşədixanım Nemət tərəfindən oxunmuş və müəyyən olunmuşdur ki, bu, Şəmkir bürcünün kitabəsidi. Kitabədə abidənin dəqiq inşa tarixi h.493=1099/1100 və təyinati - gözətçi bürcü göstərilmişdi. Yazı hazırda Azərbaycan Tarixi Muzeyində sərgilənir. Qız qalasının yazısının səhv olaraq “qüllə”, yəni qala əvəzinə “qübbə”, yəni gümbəz oxunması alimlərin Məsud Davudun mərtəbələrarası gümbəzlərin inşaatçısı kimi yanlış fikrə gəlməsi ilə nəticələndi. Yazının düzgün oxunuşu onun orta əsrlərdə müdafiə qalası olduğunu təsdiqlədi. Həkəri və Araz çaylarının hövzəsində bir sıra türbələr yerləşir. Memarlar bu abidələrin yerli feodallara məxsusluğunu və XIII-XIV əsrlərə aid olduğunu iddia edirdilər. Araz və Həkəri çayları hövzəsindəki memarlıq abidələrindən bəhs edən memarlar bunlardan heç birinin üzərində kitabə olmadığına görə türbələrin kimin üçün tikildiyini aydınlaşdıra bilmədikləri üçün təəssüflənmişdilər. Lakin onların üzərindəki yazılara əsasən Məşədixanım müəllimə müəyyənləşdirmişdi ki, Zəngilanın Məmmədbəyli kəndindəki türbədə böyük alim Yəhya bəy Hacı Məhəmməd dəfn olunmuşdur. Yazıda türbənin tikilmə tarixi h.704/1305-ci il və Qarabağ memarlıq məktəbinin banisi Əli Məcdəddinin adı var. Beləliklə, Məşədixanım Nemət XIII-XIV əsrlərdə yaşamış, fəaliyyət göstərmiş, Avropanın qapısı olan Anadolunu Çin ilə birləşdirən, Araz boyu Azərbaycandan keçən qədim karvan-ticarət (İpək) yolu üzərindəki Füzuli, Zəngilan, Cəbrayıl, Zəngəzur (Səlim keçidi), Ələyaz, Dərələyəzdə yerləşən memarlıq abidələrinin memarı Əli Məcdəddinin adını memarlıq tarixinə yazmışdır. M.Nemət sənətşünaslıq tarixində məlum olmayan bədii daşyonma sənəti məktəblərini, onun əsasını qoymuş ustaları, onların davamçılarının, fəaliyyətlərinin xronoloji çərçivəsini və əsərlərinin yayıldığı sahələri müəyyənləşdirmişdi. O, XII-XX əsrlərin əvvəllərinə kimi memarlıq və sənətşünaslıq tarixində məlum olan inşaatçı usta, memar, xəttat, həkkakların siyahısına Bakı-Abşeron üzrə 105, Şəki-Zaqatala bölgəsi üzrə məlum olan 8 nəfərin siyahısına 137 nəfərin adını əlavə etmişdi. Qalan bölgələrdə də bu kimi əlavələr var. Məşədixanımın epiqrafika sahəsində kəşfləri bizə torpaq iddiasında olan bədnam qonşularımıza da tutarlı cavabdır. Buna sübut Zəngəzurun Urud kəndindəki 1961-ci ildə üzə çıxardığı XIV-XVII əsrlərə aid qoç heykəlli və sənduqə formalı məzar daşlarıdır. İki abidə üzərində yazılmış “Avladi ağvan” - alban övladları sözləri Zəngəzurda yaşamış alban tayfalarının türkləşməsini və islamı qəbul eməsini təsdiq edir. Abidələr üzərindəki qədim türk tayfalarına məxsus onqonların (tanrıların) - maral üzərində oturdulmuş ov quşları, Tibet yak öküzləri, şaman təsvirləri onların hələ islamı qəbul etməzdən çox-çox əvvəl türkləşməsini göstərir. Onlar islamı qəbul etdikdən sonra bir müddət qədim inanclarını saxlamış, sonra isə bu, onların təsviri sənətinə keçmişdir. Məşədixanımın Urud kəşflərinə qədər tarixi ədəbiyyatda belə bir fikir mövcud idi ki, xristian olan alban tayfaları xilafətin Qafqazın istilası zamanı islamı qəbul etməsinlər deyə qriqoryan xaçını qəbul edib erməniləşdilər, gürcü xaçını qəbul edib gürcüləşdilər. Urud abidələri bir daha indiyə qədər tarixi ədəbiyyatda mövcud olan türk elementinin Qafqaza gəlmə olduğu konsepsiyasını alt-üst etdi və sübut olundu ki, türklər Qafqazın aborigenləridilər. Məşədixanım Zəngəzur, Laçın, Kəlbəcər, habelə Armazisxevidə (Gürcüstan), Qobustan tərəfdəki Qarabağ və digər qəbiristanlıqlarda aşkar etdiyi XIV-XIX əsrlərə aid at, qoç heykəlli və başdaşı formalı məzar daşlarında türk tayfalarına məxsus tamqaların, şamanların təsvirləri əsasında Cənubi Qafqazda türk tayfalarının yayılma arealını və beləliklə, Azərbaycanın tarixi ərazisini müəyyənləşdirmişdi. M.Nemət XIII-XIV əsrlərə aid Abşerondakı (Buzovna, Şağan, Yeni Suraxanı) üç türbə üzərində ərəbcə yazılmış kitabələrə əsasən xristian Suriya nəsranilərinin Abşeronda yaşamalarını, türkləşmələrini və Azərbaycan xalqının təşəkkülündə iştirak etmələrini sübut etmişdir. Gürcü tədqiqatçıları İlisu sultanlarının gürcü İlisen mauravlarının davamçıları, avarlar isə onların avar olduqlarını sübut etməyə çalışırlar. Məşədixanım Nemət İlisu Came məscidinin kitabəsində onların ərəb sərkərdəsi Əbu Məbran nəslindən, İlisu sultanlarının məzar daşlarında olan kitabələrə əsasən onların Əlibəy Şami (Suriya) övladları olmalarını sübut etmişdir. Ərəb sərkərdəsi Əbu Müslüm xilafətin Qafqazı istilasından sonra Suriyadan qohumlarını Qafqaza köçürüb hərəsini bir əyalətə hakim təyin etmişdi. Sonra isə Azərbaycan ərazisinə köçürülmüş ərəblər türkləşdilər. Azərbaycanda ərəblərlə əlaqədar kənd adları indiyə kimi mövcuddur. Məşədixanım Azərbaycan ərazisində apardığı 60 illik tədqiqatlarını yekunlaşdıraraq “Azərbaycanın epiqrafik abidələri” toplusunu VI cilddə (I cild Bakı-Abşeronun ərəb-fars-türkdilli kitabələri (XI-XX əsrlərin əvvəli), Bakı, 1991; II cild Şəki-Zaqatala bölgəsinin ərəb-fars-türkdilli kitabələri (XIV-XX əsrlərin əvvəli), Bakı, 2001; III cild Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisindəki ərəb-fars-türkdilli kitabələr (XII-XX əsrlərin əvvəli), Bakı, 2001; IV cild. Quba-Xaçmaz Cənubi Dağıstanın ərəb-fars-türkdilli kitabələri (VIII-XX əsrlərin əvvəlləri), Bakı, “Nurlan”, 2008; VI cild. Şirvan, Gəncə, Ağdam, Füzuli, Şuşa, Zəngilan, Cəbrayıl, Laçın, Kəlbəcər və başqa rayonların ərəb-fars-türkdilli kitabələri (XI-XX əsrlərin əvvəlləri), Bakı, 2011; VI cild. Mis qablar, silahlar, bayraqlar üzərindəki ərəb-fars dilində olan kitabələr (XVII-XIX əsrlər), Bakı, 2011) nəşr etdirmişdi. Toplunun V cildi bütün işğal altında olan ərazilərin epiqrafik abidələridir. Ermənilərin işğalı zamanı orada yerləşən bütün maddi-mədəniyyət abidələri də təcavüzə məruz qalıb. Toplunun V cildi bu torpaqların bizə vətəndaşlıq hüququ verən pasportumuzdur, desək yanılmarıq. M.Nemətin hazırladığı kadrlar epiqrafik abidələrin tədqiqi - kitabələrin aşkar edilməsi, estampı, fotosu, oxunması, tərcüməsi ilə yanaşı, problemlərin tədqiqi ilə də məşğuldurlar. Məşədixanım Nemətin elmi fəaliyyəti respublikamızdan kənarlarda da dəyərləndirilib. 1991-ci ildə Tehranda təşkil olunmuş kitab sərgisində görkəmli alim kitabları ilə iştirak etmişdir. 2011-ci ildə Türkiyədə, Karsda keçirilmiş “Qazı Kars şehrengizi” simpoziumunda Məşədixanım Nemət türk-islam mədəniyyətinə xidmətə görə mükafatlandırılmışdır. Məşədixanım müəllimə ömrünü çıraq edib xalqının yolunda yandıran elm fədaisiydi.