“Arxeoloji mənbələr tarixin güzgüsüdür. Əgər yazılı mənbələri saxtalaşdırmaq mümkündürsə, arxeoloji mənbələrlə bu cür davranmaq qeyri-mümükündür. Məhz buna görə də dünya alimləri tarixin tədqiqində arxeoloji mənbələrə daha çox üstünlük verirlər. Lakin arxeoloji mənbələr bilikli, geniş məlumatlı və dərin savadlı arxeoloq əlinə düşəndə daha böyük elmi əhəmiyyət kəsb edir, tarixi həqiqətlər necə varsa, eləcə ortaya qoyulur. Arxeoloji mənbələr, tarixi abidələr savadsız, naşı tədqiqatçı-arxeoloq əlinə düşüb, elmi-dəyərini itirincə, yüz illər boyu toxunulmaz şəkildə, torpaq altında qalsa yaxşıdı.”                                                                                                             tarix elmləri doktoru, professor Məmmədəli Hüseynov

Bu fikirlərin müəllifi, Azərbaycan arxeologiya elminin şöhrətli alimi, tarix elmləri doktoru, professor Məmmədəli Hüseynovun anadan olmasından 1 əsrə yaxın vaxt ötür. Azərbaycan arxeologiya elminin patriarxı Məmmədəli Hüseynov Azərbaycan paleolit məktəbinin banisi, dünya şöhrətli Azıx paleolit düşərgəsinin ilk tədqiqatçısıdır. Onun apardığı arxeoloji kəşfiyyat və tədqiqat işləri nəticəsində Azərbaycan ərazisində qədim insan düşərgələrinin mövcudluğunun tarixi 1,2 milyon ildən artıq olduğunu sübuta yetirmişdir. Məhz buna görə də o, Azərbaycan arxeologiya elminin patriarxı hesab olunur.

Azərbaycan arxeologiya elminin patriarxı

Məmmədəli Hüseynov 1922-ci il aprelin 3-də Qazax rayonunun Mollacəfərli kəndində anadan olmuşdur. Orta məktəbi bitirən kimi hərbi xidmətə çağırılmışdır. 1941-1945-ci illərin qanlı döyüşlərindən keçən M.Hüseynov sağ-salamat doğma Vətənə qayıtmışdır. Məmmədəli Hüseynov 1946-cı ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinə qəbul olunmuşdur. 1951-ci ildə universiteti bitirərək Azərbaycan Tarixi Muzeyində əmək fəaliyyətinə başlamışdır. Hələ universitetdə oxuyarkən Məmmədəli Hüseynovun əsas arzusu Azərbaycan ərazisini qarış-qarış gəzib daş dövrü abidələrini müəyyən etməkdən ibarət olmuşdur. Məhz bu məqsədlə o, 1953-cü ilin noyabr ayında görkəmli paleolitşünas alim, professor S.N.Zamyatin ilə birlikdə Azərbaycanın Şamaxı, Mərəzə və Qazax rayonları ərazisində daş dövrü abidələrini öyrənmək məqsədi ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmışdır. Kəşfiyyat işləri zamanı ən yaxşı elmi nəticə Qazax rayonunun Damcılı düşərgəsindən əldə olunmuşdur. Düşərgədə aparılan arxeoloji kəşfiyyat qazıntısı zamanı daş dövrünün mustye, mezolit və neolit mədəniyyətlərinə aid arxeoloji və paleontoloji məmulatlar aşkar olunmuşdur. Bunun nəticəsində 1881-ci ildə Tiflisdə V arxeoloji qurultayda qəbul olunmuş Azərbaycanda daş dövrü abidələrinin olmadığı haqqında qərarın əsassız olduğu elmi faktlarla sübuta yetirilmişdir. Azərbaycan ərazisində qədim insan məskənlərinin geniş şəkildə öyrənilməsi üçün 1956-cı ildə Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Tarixi Muzeyində M.Hüseynovun rəhbərliyi altında paleolit arxeoloji ekspedisiyası təşkil olunmuşdur. Onun rəhbərliyi altında 1956-1958-ci illərdə Qazax rayonu ərazisində olan Damcılı mağara düşərgəsində arxeoloji qazıntı işləri aparılmış və paleolit mədəniyyətinə aid zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. 1958-ci ildə M.Hüseynov Qazax rayonu ərazisində kəşfiyyat işləri aparmış və Daşsalahlı mustye düşərgəsini aşkar etmişdir. Daşsalahlı düşərgəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı mustye mədəniyyətinə aid zəngin elmi materiallar tapılmışdır. Məmmədəli müəllim 1960-cı ildə Tbilisidəki Arxeologiya, Etnoqrafiya və Tarix institutunun Elmi Şurasında "Aveydağ paleolit düşərgələri"adlı namizədlik dissertasiyasını müdafiə edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır. M.Hüseynovun ən böyük arzusu Qarabağ ərazisində paleolit düşərgəsi aşkar etməkdən ibarət idi. Elə bu məramla da 1960-cı ildə o, Qarabağın Quruçay və Köndələnçay sahillərində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmış və çoxtəbəqəli Azıx və Tağlar paleolit düşərgələrini aşkar etmişdir. Quruçay və Köndələnçay vadilərində, həmçinin Qarabağın dağlıq hissəsində karst mağaraları olduqca zəngindir. Lakin hələlik bu diyarda ən zəngin maddi-mədəniyyət nümunələrinə malik paleolit məskənləri Azıx və Tağlar mağaralarında qeydə alınıb, arxeoloji cəhətdən ən müasir elmi biliklər səviyyəsində tədqiq olunmuşdur. Çoxtəbəqəli Azıx və Tağlar paleolit düşərgələri Quruçayın sol sahilində olub, Füzuli şəhərindən 16 kilometr aralıda,Tuğ çökəkliyində yerləşir. 1960-1986-cı illərdə Azıx qədim insan düşərgəsində aparılan kompleks arxeoloji tədqiqatlar zamanı burada 10 arxeoloji təbəqə qeydə alınaraq tədqiq olunmuşdur. Elmi araşdirmalar zamanı Azıx düşərgəsinin III,V-X təbəqələrindən 7 mindən artıq daş məmulatı və ovlanmış heyvanların 900 mindən artıq sümük qalıqları tapılmışdır. Qarabağ diyarında aparılan elmi tədqiqatlar zamanı sübuta yetirilmişdir ki, hələ çox qədim zamanlardan bu ərazidə canlı həyatın inkişafı üçün əlverişli təbii coğrafi şərait olmuşdur. Ərazidə aparılan kompleks elmi tədqiqatlar göstərmişdir ki, hələ 2,5 milyon il bundan əvvəl Quruçay vadisi müxtəlif heyvanlarla zəngin olmuşdur. Eyni zamanda Quruçay vadisi, Azıx və Tağlar düşərgələri yerləşən ərazidən qədim insanlar əmək alətləri hazırlamaq üçün xammal mənbəyi kimi istifadə etmişlər. Məmmədəli müəllim 1968-ci ildə Azıx düşərgəsinin V təbəqəsində apardığı arxeoloji qazıntılar zamanı əmək alətləri ilə birlikdə qədim insan çənəsi tapmışdır. Professor D.Hacıyev çənə üzərində apardığı elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən etmişdir ki, həmin çənə 350 min il bundan əvvəl burada yaşamış 18-22 yaşlı qadına məxsusdur. M.Hüseynov Azıx düşərgəsinin ən aşağı təbəqələrində apardığı arxeoloji qazıntılar zamanı mühüm elmi əhəmiyyətə malik maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar etmişdir. Aşağı təbəqələrin daş məmulatı arasında 4-5 kiloluq nəhəng kobud çapma alətlər diqqəti cəlb edir. Hələlik ölkəmizin ərazisində olan paleolit düşərgələrindən belə alətlər qeydə alınmamışdır. Həmin əmək alətlərini Azıx tipli kobud çapma alətlər adlandırmaq olar. M.Hüseynov Azıx düşərgəsinin daş məmulatını bu sətirlərin müəllifi ilə birlikdə tədqiq etmiş, düşərgənin VII-X təbəqələrinin maddi-mədəniyyət nümunələrinin özünəməxsus cəhətlərini müəyyən etmişdir. Dünyanın heç bir paleolit düşərgəsindən belə əmək alətləri tapılmadığına görə, aşağı təbəqələrin arxeoloji tapıntılarına Quruçay mədəniyyəti adı vermişlər. Hazırda Quruçay mədəniyyəti Yaxın Şərq və Qafqaz ərazisində ən qədim arxeoloji mədəniyyət hesab olunur. Azıx düşərgəsinin VII-X təbəqələrindən aşkar olunmuş Quruçay mədəniyyəti mağarada qədim insanların ilkin məskunlaşmasından xəbər verir. İbtidai insanların həyatında mağaranın yaxınlığından axan Quruçayın mühüm rolu olmuşdur. Qədim insanlar əmək alətləri hazırlamaq üçün çay daşlarını məhz Quruçaydan toplayıb Azıx düşərgəsinə gətirmişlər. Eyni zamanda Azıx düşərgəsinin sakinləri Quruçay dərəsində ovçuluq və yığıcılıqla da məşğul olmuşlar. Hələ ən qədim zamanlardan Quruçay dərəsində ibtidai insanların yaşaması üçün zəruri bütün nemətlər olmuşdur. VII-X təbəqələrdə aparılan tədiqatlar zamanı tapılmış maddi-mədəniyyət nümunələri yeni bir arxeoloji mədəniyyətdən xəbər verirdi. Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı Quruçay mədəniyyətinin bir neçə inkişaf mərhələsi keçməsi müəyyən olunmuşdur. Mədəniyyətin ilkin mərhələsində əmək alətləri kobud və bəsit hazırlandığı halda, sonrakı inkişaf mərhələlərində onların hazırlanma texnikası təkminləşmiş və yeni-yeni əmək alətləri düzəldilmişdir. Kompleks elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Azıx qədim insan düşərgəsində Quruçay mədəniyyəti dövrü uzunmüddətli inkişafdan sonra qədim aşel mədəniyyəti ilə əvəz olunmuşdur. Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi altında aparılan tədqiqatlar zamanı respublika ərazisində zəngin paleolit düşərgələri aşkar olunmuş və nəticədə Azərbaycan paleolit məktəbi yaradılmışdır. M.Hüseynov 1985-ci ilin oktyabr ayında Kiyev şəhərində "Azərbaycanın qədim paleoliti" adlı doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək tarix elmləri doktoru alimlik dərəcəsini almışdır. 1987-ci ildə ona professor adı verilmişdir. 1971-1994-cü illərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu Daş dövrü arxeologiyası şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. Eyni zamanda, Məmmədəli müəllim Bakı Dövlət Universitetində dərs demiş və 1976-1993-cü illərdə tarix fakültəsində təşkil olunmuş arxeologiya və etnoqrafiya kafedrasının müdiri olmuşdur. Professor M.Hüseynov 6 kitab və 100-dən artıq elmi əsərin müəllifidir. Məmmədəli müəllim yaradıcılığının ən məhsuldar bir vaxtında - 1994-cü il iyulun 5-də vəfat etmişdir. Lakin onun yaratdığı Azərbaycan paleolit məktəbinin məzunları bu gün də professor M.Hüseynovun xatirəsini əziz tutur, arzularını həyata keçirmək yolunda uğurlu tədqiqat işləri aparırlar. Təsadüfi deyildir ki, həmin məktəbin nailiyyətlərini Avropada və dünyanın digər ölkələrində yüksək qiymətləndirirlər. Elə bu sətirlərin müəllifinin 2001-2005-ci illərdə Beynəlxalq İNTAS-2000 proqramı üzrə Avropa alimləri ilə birgə apardığı elmi tədqiqat işləri nəticəsində əldə olunmuş elmi nailiyyətlər də dediklərimizə əyani sübutdur.

Məqalənin müəllifi: Əsədulla CƏFƏROV, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun şöbə müdiri, tarix elmləri doktoru, professor