Mxitar Qoşun həyatı

Mxitar Qoş təxminən 1120, yaxud 1130-cu ildə Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Öz doğma şəhərini şəhərlərin anası, metropoliya adlandırmışdır. Qoş təxəllüslü məşhur hüquqşünas Mxitar təhsilini əvvəlcə vardapet Tavuşlu Yovhannesdən almış, sonra isə Kilikiyada oxumuşdur. Gəncəyə qayıtdıqdan sonra Mxitar öz şöhrəti ilə şagirdlərini ətrafına cəlb etmişdir. Bu şagirdlərdən ikisi – Vardan Aravelsi və Vanakan Vardapet daha çox məşhur idi. Vanakanın şagirdi Kirakos Qandzakesinin “ruhani babası” olan Mxitar Qoş haqqında bildiyimiz məlumatın böyük bir hissəsi bizə ondan (Qandzakesidən) qalmışdır. XVI əsrdə Mxitar Qoşun “Törə bitik” əsərinə giriş və şərhlər yazmış, ona bəzi əlavələr və redaktələr etmiş Oksent oğlu Xaçeres onu sadəcə “vardapet”, bir yerdəsə “vardapet Mikayıl” adlandırır. M.E.Şedrin adına Sankt – Peterburq Dövlət Kütləvi Kitabxanasının əlyazmalar şöbəsində qorunan və üzərində alban dilində qeydlər də olan bir ermənidilli əlyazmadakı (Dorn 636) alban (qarqar – qıpçaq) dilində edilmiş bir qeyddə isə onun adı “vardapet Mxitar” kimi keçir. Bu ada digər albandilli əlyazmalarda da rast gəlinir. Mxitar Qoş böyük nüfuza malik olmuş, ehkamçılıq, kilsə mərasimləri məsələlərində, eləcə də kilsə qanun-qaydaları, monastır nizamnaməsi məsələlərində onun rəyi həlledici sayılırdı. Albaniya katolikosu III Stepannos (təxminən 1155-1195-ci illər) Mxitar Qoşu sevməyib, onu sıxışdırdığı üçün Mxitar Xaçına gedir və təxminən 1184-cü ildə Getik monastırında sakin olur. Xaçın knyazı Vaxtanqın və onun yaxın adamlarının köməyi ilə Qoş Qafqaz Albaniyası maarifçiliyinin mötəbər ocağı sayılan Nor Qetik monastırının və monastır məktəbinin əsasını qoyur. Nor Qetiki hətta Qoşavəng (Qoşu monastırı)da adlandırırlar. Mxitar zəlzələ nəticəsində monastır dağılana qədər orada qalır. 1213 – cü ildə elə orada da vəfat edir.  Bəzi tədqiqatçılar əssasız olaraq Mxitar Qoşu erməni müəllifi adlandırırlar. Lakin əsərlərində yazdığı məlumatlar onun alban əsilli olduğunu sübut edir.

Elmi yaradıcılığı

Mxitar Qoş — Qafqaz Albaniyası tarixşünaslığının və mədəniyyətinin tanınmış nümayəndələrindən biridir. Mxitar Qoş külli miqdarda pritşaların, təmsillərin, məşhur Qanunnamənin, Alban salnaməsinin və yeganə aqioqrafik əsəri olan Gəncəli Xosrovun əzablı həyatı (Gəncəli Xosrovun şəhid olması) əsərinin müəlllifidir.

 “Alban salnaməsi” əsəri

Mxitar Qoşun dövrümüzədək çatmış daha bir əsəri “Alban salnaməsi” əsəridir. Hazırda bu əsərin iki əlyazması məlumdur. Onların hər ikisi Venesiyada (İtaliya) qorunur. Onlardan biri “Bizim Bzommar Ümmulilahə” Unitar Monastırında (8 №-li əlyazması), digəri isə San Lassaro mxitaristlərinin monastırında (1237 №-li əlyazması) saxlanılır. Əlyazmaların dili dəqiq məlum deyil. Çox güman ki, alban (qarqar – qıpçaq) dilindədir. Əsərin dövrümüzədək erməni dilinə tərcümə formasında çatması barədə məlumat verilir. Əsərin məzmunu haqqında əldə olan məlumat Alişanın 1901–ci ildə ingilis dilində “The Albanian Chronicle of Mkhitar Ghosh” adı altında nəşr etdirdiyi tərcümə əsərinə əsaslanır. Həmin əsəri Azərbaycan türkcəsinə tərcümə edən mərhum Ziya Bünyadov onu 1993–cü ildə Azərbaycan oxucusuna təqdim etmişdir. Salnamə “Törə biriki” ilə eyni dövrdə yazılmağa başlanmış, fəqət yarımçıq qalmışdır. Bunu 1237 №-li əlyazmasınn sonuna əlavə edilmiş qeyd sübut edir: “Bizim “Törə bitiki”ni bu yerdə yarımçıq qoymağa məcbur edən xilaskarımız İsaya və onunla birlikdə Ruhani Ataya və Müqəddəs Ruha eşq olsun! Lakin biz bu sonluğu yazmaqdan qabaq “Qanunlar Kitabı burada sona yetir” – dedikdə bu, həmin kitabın sonu deyildi; biz ehtimal ki, işimizi hissə - hissə davam etdirmək üçün fasilə verməyi qərara almışdıq. Həm də yazmağı elə davam etdirmək istəyirdik ki, bizdən başqa yazmaq, həmçinin nəyi isə əlavə etmək qərarına gələnlərə mane olmayaq. Təsis edilmiş bütün qanunları yazmağa başladığmız ildə xaricdən deyil, ağır bir yük kimi üzərimizə düşən ölkə daxilindəki təqiblər üzündən bu salnamənin tərtib edilməsi işi dayandırılsa da, biz həmin salnaməyə alban katalikoslarının siyahısını da daxil etməyi lazım bildik”. Bu əsərdə Mxitar Qoş Albaniyada 1130-1162-ci illər ərzində, daha doğrusu, Səlcuqilərin hakimiyyəti dövründə baş vermiş hadisələrin təsvirini verir. Uzun bir dövrü əhatə etməsə də, hər halda bu müddətdə Albaniyada çox mühüm hadisələr baş vermişdir. 970-ci ildən 1075-ci ilədək Şəddadilər hakimiyyəti altında olan Gəncəni “Salnamə” yazılan dövr ərəfəsində Səlcuq Məlikşah onların əlindən almışdı. 1093-cü ildə Gəncə sultan Börküyarığın qardaşı Məhəmmədin hakimiyyəti altına keçir. Sultan Səncərin hakimiyyəti dövründə (1118- 1157) Arranın paytaxtı olan Gəncə İraq sultanının tabeliyində idi. 1139-cü ildə, yəni zəlzələ baş verən il Gəncədə Azərbaycanın və Arranın əmiri Qara Sunqurun iqamətgahı yerləşirdi. Qara Sunqurdan sonra əmirlik Çavlıya keçdi ( 1140/1- 1146). Sonradan Arranın hakimi Rəvvadi oldu. “Salnamə” yarımçıq qalmışdır. Lakin onda verilən azacıq məlumat da həmin dövrü öyrənən tədqiqatçıya çox maraqlı material verir. “Salnamə” 1237 nömrəli əlyazması əsasında ingilis dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir.

“Törə bitik” (Qanunnamə) əsəri

Əsərin yazılması ilə bağlı “Törə bitiki”nin XIII əsrdə Smbat Sparapetini tərəfindən erməni dilinə edilən tərcümə mətnindən Mxitar Qoşun belə yazdığı məlum olur: “Biz bu işə erməni təqviminin 633–cü ilində - bundan bir dövr (532 il) çıx, bizdə (albanlarda – B.T.) kiçik təqvim adlanan (alban təqvimi – B.T) təqvimin 101–ci il edəcək, - rum tarixi ilə... Bizim xanlıqda (Alban xanlığında – B.T.) dərəbəyliyin hökm sürdüyü, Xaçında bəzi bəylərin – Əsən adlanan bəy və oğlu Vaxtanqın Xayterk adlanan qalada oturub başqa bəylərə hökm etdikləri, Kilikiyada böyük bəy Rubenin hakim olduğu dövrdə, müzəffər Georgi xanın öldüyü, Ərməniyyədə Qriqorinin, bizim Albaniya ölkəsində isə Stefannosun patriarx olduqları ildə...” Elmi ədəbiyyatda təxminən 1184-cü ildə tərtib edilmiş Mxitar Qoşun “Törə bitiki” (Qanunlar kitabı və ya Qanunnamə) əsəri yanlış olaraq, “Erməni qanunnaməsi” (rusca: Armyanskiy sudebnik) və ya “Erməni – qıpçaq qanunnaməsi” adı ilə tanınmaqdadır. Eyni zamanda bu kitabın orijinalının guya erməni dilində olduğu və sonradan qıpçaq türkcəsinə (erməni qıpçaqcasına) tərcümə edildiyi bildirilir və sonra da təəssüflə qeyd edilir ki, guya erməni dilində olan orijinal itirilmişdir. Gerçəkdə isə belə bir “orijinal” heç vaxt olmamışdır. Əsərin orijinalı alban, yəni qıpçaq dilində olan “Törə bitiki”dir ki, o da dövrümüzədək məhz üç müxtəlif əlyazma (Polşa, Avstriya, Fransa) nüsxəsi şəklində çatmışdır. Ermənilərin “ermənicə əlyazma” və ya “orijinal” kimi qələmə verdikləri isə Mxitar Qoşdan bir əsr sonra, yəni XIII əsrdə yaşamış Kilikiyalı Smbat Sparapetini tərəfindən yaradılmış “Qanunnamə” əsərindən müəyyən parçalardan başqa bir şey deyil. Məsələ burasındadır ki, Smbat Sparapetinin istifadə etdiyi əsas mənbələrdən biri də Mxitar Qoşun “Törə bitiki” əsəri olmuşdur və o bu əsərin bəzi parçalarını erməni dilinə tərcümə edərək, öz əsərinə daxil etmişdir. Lakin o mətnlər də dövrümüzədək tam şəkildə yetişməmişdir. Eyni zamanda, sözügedən əsər 1519-cu ildə Van arxiyepiskopu Kirkorun başçılığı ilə tərtib edilən və Polşa kralı Sigizmund tərəfindən təsdiq edilən 124 maddəlik “Erməni qanunnaməsi”nə də ciddi təsir göstərmişdir. Haqqında söz açılan uydurma iddianın ilk müəllifi isə əsəri rus dilində nəşr etdirən V.Bastamyantsdır. Məhz o, əsəri tərcümə edərkən, onun guya “ermənidilli orijinal” əsasında dərc edildiyini iddia etmiş, əsərin adını da “Datasta-nagirk hayos” (Erməni Qanunnaməsi) kimi tərcümə etmişdir. Maraqlıdır ki, orijinalın əslində qıpçaq türkcəsində olduğundan bixəbər olan və bu səbəbdən də erməni saxtakarlığını axıra qədər anlaya bilməyən Ziya Bünyadov “Ön söz”də (söhbət V. Bastamyansın 1954–cü ildə İrəvanda rus dilində nəşr etdirdiyi “Armyanskiy sudebnuk Mxitara Qoşa” adlı kitabının “ön söz”ündən gedir) “Datastangirk hayos” əvəzinə bir neçə dəfə sadəcə “Datastangirk” (Qanunnamə) ifadəsinin işlədilməsindən, eləcə də Smbat Sparapetinin əsərində də həmin kitabın məhz “Datastangirk” kimi yad edildiyindən çıxış edərək, əsərin əslində “Qanunnamə” adlandığını, ermənilərin ona “hayos” (ermənilərin) sözünü əlavə etdiklərindən şübhələnmiş və yazmışdır: “Mxitar Qoşun “Qanunnamə”sinin də taleyi Moisey Kalankatuklunun (Musa Kağankatlının) “Alban tarixi”nin taleyinə bənzəyir. Məlumdur ki, Mxitar Qoşun başlıca əsərinin adı “Datastangirk”, yəni “Qanunnamə” dir və onu müəllif təxminən 1184–cü ildə tərtib etmişdir. Lakin Qoşun bu əsərinin naşirləri, nədənsə, əlyazmasında olmayan “hayos” sözünü onun adına əlavə etmiş və beləliklə, Qoşun özünün heç bir zaman yazmadığı yeni qondarma ad: “Datastangirk hayos, yəni “Erməni qanunnaməsi” adını uydurmuşlar.” Çox təəssüflər olsun ki, Ziya Bünyadov ümumiyyətlə nə “Datastangirk”, nə də “Datastangirk hayos” adlı orijinal əsərin olmadığını, bunu ermənilərin uydurduğunu başa düşməmişdir. Bununla belə, onun bu fikri erməniləri pis vəziyyətə salmış və onlar “hayos” (ermənilərin) ifadəsini əlavə etdiklərini etiraf etmiş, fəqət əsil həqiqəti isə gizlətməkdə davam etmişlər. Eynən Ziya Bünyadov kimi kitabın (“Törə bitiki”nin) orijinalının alban (qarqar – qıpçaq) dilində olduğundan bixəbər olan Fəridə Məmmədova bu barədə belə yazır: “Alban hüquq elminin böyük əhəmiyyətə malik abidələrindən saylan Mxitar Qoşun “Qanunnamə”sində o dövrün hüquq normaları kristallaşmış, alban cəmiyyətinin müxtəlif sinif və təbəqələrinin sosial və hüquqi münasibətləri öz əksini tapmışdır. Vaxtilə Z.M.Bünyadov Qoşun bu əsərininin başlığı barədə haqlı olaraq belə bir düzgün qənaətə gəlir, bu əsər əlyazma halında “Datastangirk – Qanunnamə” adı ilə tanınır; naşirlər onun adına “hayos” (erməni) sözünü əlavə edərək yeni ad yaratmışlar: “Datastangirk hayos”, yəni “Erməni qanunnaməsi”. Buna, habelə Qoşun öz qanunnaməsini “alban kilsəsinin alicənab başçısı”, Albaniyanın katalikosu III Stepannosun təkidi və xahişi ilə yazması barədə artıq təsdiq olunmuş fakta, eləcə də “Qanunnamə”nin Roma imperiyasının (Bizansın) və Albaniyanın kilsə qanunları əsasında yazılmasına istinad edən Z.M. Bünyadov tamamilə haqlı olaraq belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Mxitar Qoşun “Qanunnamə” əsəri qədim erməni dilində yazılmış alban ədəbiyyatı nümunəsidir. Z.M. Bünyadovun çıxardığı nəticəni səhv sayan və onu təkzib etməyə “çalışan” A.Ş. Mnatsakanyan etiraf etməyə məcbur olur və təsdiq edir ki, Qoşun əlyazması “Mxitar Qoşun qanunnaməsi” kimi tanınır və V.Bastamyants (Qoşu nəşr edən) əsərin adındakı “erməni” (hayos) sözünü “mətnə düzgün olmayaraq sonradan əlavə etmişdir”. Mxitar Qoşun dövrümüzədək alban dilində (qıpçaq türkcəsində) çatan “Törə bitiki” kitabı sübut edir ki, albanlar ən azı XII əsrə qədər öz ana dillərində yazıb – oxumuşlar. Bunun XIII əsrdə də belə olduğunu həmin əsrdə yaşamış erməni tarixçisi Hetum da özünün “Qayton” adlı əsərində təsdiq etməkdədir. Məlumat üçün bildirək ki, “Törə bitiki”nin hansısa nüsxəsini XIII əsrdə Azərbaycandan Ukraynaya köç edən albanlar özləri ilə aparmış və sonrakı əsrlərdə ona ön söz, bir neçə maddə, şərhlər və “Erməni qanunnamə”sini əlavə edərək aralarındakı məhkəmə - hüquq məsələlərini onunla tənzimləmişlər. Sonra isə əlavələr edilmiş variantın üzünü köçürərək çoxaldıblar. XVI əsrdə Ukraynada yaşayan erməni icması öz qanunları ilə yaşamlarını davam etdirmək məqsədilə tərtib etdikləri 124 maddəlik qanunnaməni əvvəlcə latın, daha sonra polyak dilinə tərcümə edərək, tərcüməsi ilə birlikdə Polşa kralı Sziqmunda təsdiq etdiriblər. Daha sonra da bu qanunlar alban (qarqar – qıpçaq) dilinə tərcümə edilərək, “Törə bitik”ə daxil edilib. Kitab da dövrümüzə bu halda, yəni müxtəlif əlavələrlə gəlib çıxmışdır. Lakin onun Mxitar Qoş tərəfindən yazılmış hissəsini əlavələrdən ayırmaq heç bir çətinlik törətmir. Dövrümüzə qədər gəlib çatan alban yazılı ədəbiyyatının nümunələrindən biri də “Atamız bizim” (Matta “İncil”indən bir parça) müraciəti ilə başlayan məşhur xristian duasının alban variantıdır.

Duanın alban dilindəki səslənişi:

“Atamız bizim ki köktəsən, ari bolsunq atınq səninq, kəlsin xanlıxın səninq, bolsun erkinq səninq neçik köktə alay yertə, ötməkimizni bizim kündəlik ber bizgə, bu gün boşat bizgə borçumuznu bizim, neçik ki biz boşatırbiz bizim borçlularimizgə, bermagin bizni sınamaxlıxka, yoxsa xutxar bizni yamandan, zera seninqdir xanlıx da, xuvat da, sənqə haybat menqlik. Amen.”

Çağdaş Azərbaycan türkcəsindəki səslənişi:

“Göydə olan atamız, təmiz olsun adın sənin, gəlsin xanlığın (hakimiyyətin) sənin, göydə olan ərkin yerə ələnsin. Ruzimizi gündəlik ver bizə, .......... Bizi sınaqlara soxma, pisliklərdən qurtar, çünki sənindir xanlıq da (hökm də), qüdrət də, əbədi olmaq sənə yaraşır. Amin.”

Təqdim edilən alban (qıpçaq – qarqar) nümunəsindən də göründüyü kimi, bu, güclü oğuz təsirinə məruz qalmış qıpçaq materialıdır və digər qıpçaq şivələrindən fərqli olaraq, daha anlaşıqlıdır. Halbuki, digər qıpçaq şivələrini – qumuq, qaraçay, balkar, noqay, qazax, qırğız, başqırd və s. anlamaq bir qədər çətindir. Təbii ki, bu şivə oğuz əhatəsində, yəni Azərbaycanda formalaşa bilərdi və formalaşıb da. Maraqlıdır ki, oğuz mənşəli Azərbaycan türkcəsinin vasitəsi ilə bu dilə çox sayda ərəb və fars kəlməsi də keçmişdir. Məsələn; xudrət (qüdrət), xuvat (qüvvət), ki (bağlayıcı) və s. Şübhəsiz ki, qarşımızdakı ərəb müəlliflərinin “Arran dili” adlandırdıqları alban dilidir və Mxitar Qoşun dövrümüzədək ulaşmış “Törə bitiki” kitabı da bu dil və şivədədir və eyni qrafika ilə yazılmışdır. Bütün bu faktlar bir daha sübut edir ki, alban yazısı erməni əlifbası ilə eyni mənşəli olmuş, alban dili də Musa Kağankatlının və Moisey Xorenatsinin “qarqar dili” adlandırdıqları qıpçaq türkcəsinin yerli şivəsindən başqa bir şey deyildi.

“Alğış tum zamanna” (Bütün zamanlar üçün şükr duası) əsəri

Mxitar Qoşun dövrümüzədək ana dilində yetişən əsərlərindən biri də “Alğış tum zamanna” (Bütün zamanlar üçün şükr duası) əsəridir. Bir çox əlyazmalarda sadəcə “Alğış tum zamanna” adı ilə keçən bu duanın məhz Mxitar Qoş tərəfindən tərtib edildiyini Saltıkov Şedrin adına Sankt – Peterburq Dövlət Kitabxanasında qorunub saxlanmaqda olan, alban dilindən erməni dilinə tərcümə olan, lakin başlıqları alban dilində verilən bir dua kitabındakı qeydlər sübut edir. Söhbət sözügedən kitabxananın əlyazmalar şöbəsində “Dorn 636” şifrəsi ilə saxlanılan əlyazmadan gedir. Həmin əlyazmada haqqında söz açdığımız dua “Aytkani Mxitar vardabetninq. Alğış tum zamanına” (Vardapet Mxitar qoşun dilindən. Bütün zamanlar üçün şükr duası) adı ilə verilib. Həmin əsərin qısa variantı Polşadakı Milli Muzeyin kitabxanasının Krakov şöbəsində qorunan 2412 №-li əlyazmadan dərlənib. Eyni mətn “Alğış tum zamanna” başlığı altında 1618–ci ildə Lvovda çap olunan və hazırda yeganə nüsxəsi Leydendə (Niderlanda) qorunan “Alğış bitiki” kitabına da daxil edilib. Təqdim edilən bütöv variant isə 143 №-li əlyazmadan dərlənib. Bu əlyazmada əsər “Alğış tum zamanında. Alğış Biyimiz Jisus Krisdosğa xarşı. Aytılğan Mıxitar surp vartabedninq, evet tiyişlidir kendin aytma surp Badaraknınq zamanпnda ” başlığı altında qeyd edilib.

Türkoloq, publisist, ssenarist Bəxtiyar Tuncayın əsərlərinə istinadən.