Həyatı.

İren Məlikov 1917-ci il noyabrın 7-də Sankt-Peterburqda ziyalı ailəsində anadan olub. O, neft sahibkarı İskəndər bəy Məlikovun qızıdır. Bolşeviklər hakimiyyəti ələ aldıqdan iki il sonra, 1919-cu ildə ailə Finlandiyaya köçüb. Bu ölkədə bir qədər qaldıqdan sonra onlar həmişəlik Fransaya köçərək Parisdə yaşayıblar. İren ilk təhsilini Paris şəhərində alıb. Orta məktəbi qurtardıqdan sonra da təhsilə böyük maraq göstərən İren məşhur Sorbonna Universitetində ingilis dili və ədəbiyyatını öyrənən İren xanım Şərq Dilləri Dövlət Məktəbində uzun illər arzusunda olduğu türk dili sahəsində biliyini təkmilləşdirib, tanınmış türkoloqların mühazirələrini dinləyib. O, təhsil aldığı illərdə fransız dilindən başqa, türk, fars, ərəb dillərini də öyrənir. Universiteti uğurla başa vurduqdan sonra elmi işlə məşğul olmağa başlayır. Parisdə tanış olduğu gənc türkoloqla ailə həyatı quran İ.Melikov 1941-ci ildə həyat yoldaşı ilə birlikdə Türkiyəyə köçərək orada yaşayıb. 1948-ci ildə Fransaya qayıdaraq türkologiya sahəsində araşdırmalar aparıb, sanballı əsərlər yazıb. Onun elmi axtarışları Türkiyəni, Balkan ölkələrini, Azərbaycanı, İran və Orta Asiyanı əhatə edib. Strasburq Universitetinin türkologiya və İran fakültəsinin rəhbəri olub. İren Melikov bir çox beynəlxalq elmi qurumların, o cümlədən Asiya və Ernest Rene kimi məşhur cəmiyyətlərin üzvü seçilib. 1957-ci ildə doktorluq müdafiə etmişdir. 1957-ci ildən 1964-cü ilədək Parisdə Elmi Araşdırmalar Milli Mərkəzinin Şərqşünaslıq bölməsində çalışır. Sonra o, Strasburq Humanitar Elmlər Universitetində işləməyə başlayır, bu məşhur təhsil və elm ocağının professoru olur. Burada işləyə-işləyə türk dilləri və ədəbiyyatı sahəsində böyük elmi mərkəz yaratmağa səy göstərir, bir müddət inadlı fəaliyyət göstərdikdən sonra istəyinə nail olur. Onun yaratdığı Türkiyyat Araşdırmalar İnstitutu qısa müddət ərzində Avropada ən nüfuzlu türkoloji mərkəzlərdən birinə çevrilir. İren xanım bununla kifayətlənməyib Strasburq Humanitar Elmlər Universitetində 1984-cü ildə Azərbaycan Mədəniyyətini Araşdırma Mərkəzi yaradır və onun prezidenti seçilir. Mərkəzin adı 1988-ci il may ayında dəyişdirilərək Azərbaycan Mədəniyyətini və Sivilizasiyasını Öyrənən Mərkəz olur. Azərbaycan mədəniyyətini, incəsənətini, tarixini və ədəbiyyatını öyrənən bu mərkəzə yenidən məşhur Azərbaycanşünas alim, professor İren Məlikof prezident, professor Lui Bazen və Timurçin Hacıbəyli vitse-prezident seçilirlər. Bundan əlavə Mərkəz öz qarşısına Azərbaycan haqqında ümumi məlumatlar yaymağı, Azərbaycan yazıçılarının və şairlərinin əsərlərinin nəşrini təşkil etməyi qoyur. Mərkəz alimlərin görüşlərini keçirməyi, müxtəlif tədbirlər təşkil etməyi, xüsusi kitabxana, videoteka, fonoteka yaratmağı da nəzərdə tutulmuşdur. İren xanım Strasburq universitetində işə başlayanda bu ali təhsil ocağının türk şöbəsində cəmi iki tələbə olur. Onun ciddi fəaliyyəti nəticəsində bir neçə il sonra bu tələbələrin sayı 380 nəfərə çatır. Onlardan 40 faizi dil, 60 faizi isə ədəbiyyat və mədəniyyət üzrə ixtisaslaşmışlar. Azərbaycan ruhu ilə yazıb-yaradan İren xanım Strasburq universitetində dil və ədəbiyyatdan dərs deyir. 1988-ci ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində onun “Türk Qafqaz qeydləri” silsiləsindən “Babək Xürrəmi və Seyid Battal” adlı böyük məqaləsi dərc edilir. O, eyni zamanda Bakı Dövlət Universitetinin fəxri professorudur. Qərbi Avropada nəşr edilən yeganə türkologiya jurnalı olan “Türkika” nın baş redaktoru olan İren xanım Cənubi Azərbaycanda da olub, Təbrizi gəzib, çox sevdiyi Şah İsmayıl Xətai haqqında zəngin material toplayıb. Görkəmli alim Azərbaycan ədəbiyyatına, onun görkəmli nümayəndələrinə yüksək qiymət verib, M.F.Axundovun yaradıcılığına heyran olduğunu gizlətməyib. Fransada Azərbaycan həqiqətləri təbliğ etmişdir. İren Melikov ömrünün 92-ci ilində, 2009-cu il yanvarın 9-da vəfat edib.

Yaradıcılığı

İrenin əsas tədqiqat obyekti Azərbaycan, onun qədim tarixi və ədəbiyyatı olub. Gərgin tədqiqatlarının nəticəsi kimi 1957-ci ildə “Məlik Danişmənd” dastanı, “Danişməndnamə”nin tənqidi incələməsi” adlı doktorluq işi müdafiə etmişdir. İren xanım folklorla bağlı araşdırmalara davam edərək, 1962-ci ildə “Türk-İran dastan gələnəyində Xorasan təbərdarı Əbu Müslüm” adlı əsərini tamamlamışdır. 1995-ci ildə fransızca nəşr olunan, uzun sənələrdən sonra – 2008-ci ildə Turan Alptekin tərəfindən türk dilinə tərcüməsi yayınlanan “Dastandan masala – türkoloji yolçuluqlarım” (“De L‘epopee Au Mythe: İtineraire turcologique”) adlı tədqiqat əsəri isə İren xanımın zəngin folklor araşdırmalarının yekunu hesab edilə bilər. Kitabın içərisində verilən “Türk Qafqazyalılıq: Babək Xürrəmi və Seyid Battal” (“Notes turco-cauasiens: Babek Hurrami et Seyyid Battal”), “Gürcülər, türkmənlər və Trabzon: “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərinə“ (“Georgiens, Turcomans et Trebizonde: Notes sur le Livre de Dede Korkut”), “Türk dastan ədəbiyyatında Kərbəla olayı” (“Le drame de Kerbela dans la litterature epique turque”), “Halva qutsallığı və halva dağıtma ənənəsi: ortaçağ Türkiyəsində məslək loncalarında bir uyğulama üzərinə araşdırma” (“Le rituel du Helva: recherche sur une cotume des corporations de Metier dans la Turquie medievale”), “Anadolu türklərinin dinsəl-qəhrəmanlıq mətnlərində simvollaşan saylar” (“Nombres sumboki ques dans la litterature epico-religieuse de Turcs d “Anatolie”) və s. fəsillərdə adlarından da göründüyü kimi, həm dastanlar, həm də müxtəlif tarixi, ədəbi məsələlər ilə bağlı təhlillərə yer verilmişdir. İren xanım Melikovun “Gürcülər, türkmənlər və Trabzon: “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərinə” məqaləsində ilk dəfə 1964-cü ildə Parisdə fransız dilində “Revue de Katvelologie”də (sayı 45-46, s.18-27) nəşr edilmişdir. Məqalənin giriş hissəsində Qafqaz xalqlarının XI-XV əsrlər tarixi ilə bağlı məlumat verən müəllif Trabzon imperatorluğunun yaranması, Gürcüstanda, Ermənistanda hakimiyyət uğrunda baş verən savaşlar, həmçinin aparılan siyasətlə yanaşı, səlcuqlar, onların yürüşləri, monqollar, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri ilə bağlı həqiqətləri də üzə çıxarmağa çalışmışdır. İren xanımın “Asiya jurnalı”nda (“Journal Asiatique”) 1962-ci ildə (s.435-445) fransızca nəşr olunan “Anadolu türklərinin dinsəl-qəhrəmanlıq mətnlərində simvollaşan saylar” məqaləsi dastanlardakı sayların işlənmə məqamları, ifadə etdikləri sətiraltı mənaların izahına həsr edilmişdir. 1, 3, 5, 7, 40 və 300 saylarına sıx-sıx rastlandığını bildirən müəllif, eyni zamanda, 17 və 72-nin də cox işləndiyini, bu rəqəmlərin əslində 9 ilə 8-in toplanması və vurulmasından yarandığını müəyyənləşdirmişdir. Danişmənd, Sarı Saltuk, Əbu Müslim, Seyid Battal və başqa dastan qəhrəmanlarının adlarını ərəb hərflərinin əbcəd hesabı ilə say qarşılığı əsasında incələməklə İren xanım bu iki rəqəmin qutsallığını üzə çıxarmaqla yanaşı, onların əski dönəmlərdən həm fars folklorunda, həm də türk dastan ənənəsində yaşadığını müxtəlif mənbələr əsasında sübuta yetirmişdir. İren xanım bu iki sayın (əsasən 17 sayının) təhlilləri zamanı daha çox Bəktaşi-ələvi təriqətlərilə bağlılığı məsələsini ortaya qoysa da, mövzu ətrafında müraciət olunan mənbələr maraq doğurur. Fikrimizcə, bu problemin Azərbaycan folklorunda da özünəməxsus yeri vardır və belə təhlillərə ehtiyac duyulmaqdadır, bu da gələcək araşdırıcılar üçün bir istiqamət kimi dəyərlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, İren xanım xalq ədəbiyyatında simvollaşan saylarla bağlı araşdırmalarını davam etdirərək, “Bəktaşi-ələviliyin simvollaşdığı üzərinə” məqaləsində problemlə bağlı bildirməkdədir ki, on iki sayının qutsallaşdırılmasına dinlərin və mədəniyyətlərin bir çoxunda rastlaşırıq. Qədim çağda yunan-latın panteonunun başlıca tanrılarının sayı da on iki idi: on iki qeysər. Xristian dönəmdə on iki havari bu dinin dastan ədəbiyyatında Dəyirmi Masada on iki cəngavər bulunurdu. İslamda on iki sayı On İki İmamın yüksəldilişi ilə şiələrdə müəyyənləşdi.

Kitabi-Dədə Qorqud dastanı ilə bağlı düşüncələri

İren xanım, hər şeydən əvvəl, “Kitabi-Dədə Qorqud”u oğuz türklərinin “div bir əsər”i kimi cox yüksək dəyərləndirmış, digər tərəfdən, Qafqaz xalqlarının həmin əsrlərdəki tarixinin çox qarışıq hadisələrlə zəngin olduğunu xatırladaraq, qaranlıq qalan məqamları aydınlaşdırmaq üçün mücərrəd, yarımçıq mənbələrdənsə, məhz bu dastana müraciət edilməsinin daha məqsədəuyğun olduğunu, eposun yalnız ədəbi deyil, həm də tarixi əhəmiyyət daşıdığını müəyyənləşdirmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un, əslində, tarixən daha qədimlərə aid olduğunu, bir neçə yüz il əvvəllərdən yaranaraq, ağızdan-ağıza şifahi şəkildə yayılmasına diqqəti yönəldən müəllif eposun XV əsrdə Təbrizdə yazıya köçürüldüyünü qeyd etmişdir. Beləliklə, İren xanım da bir sıra türk tədqiqatçıları (O.Ş.Gökyay, M.Ergin və s.) kimi “Kitabi-Dədə Qorqud”un yazıya alınması tarixini XV əsrə aid etmişdir. Qorqudşünaslıqda uzun illər bu məsələ ilə bağlı mübahisə davam etsə də, eposun Drezden mətninin XI əsr – təxminən 1052-1053-cü illərdə yazıya alınması, demək olar ki, artıq sübuta yetirilmişdir. Əsərin meydana çıxmasında əvəzsiz xidmət göstərən və dastanın özündə adı hər zaman sayğı ilə xatırlanan əsas qəhrəmanlardan biri, oğuzların müdrik ağsaqqalı, ozanı Dədə Qorquddan böyük sevgi ilə bəhs edən məqalə müəllifi əsas hadisələrin mərkəzində duran şəxsin Bayındur xan olduğunu söyləməklə qalmamış, onun yaşadığı tarixi dövrü, siyasi hadisələri də müəyyənləşdirməyə çalışmışdır. İren xanım dastanın beşinci (“Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyunu bəyan eylər”) və altıncı (“Qanlı Qoca oğlu Qanturalı boyunu bəyan eylər”) istisna olmaqla qalan boylardakı hadisələri XIII əsrə aid olduğunu qeyd etmişdir, nədənsə alim səkkizinci boyla (“Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyu bəyan eylər”) bağlı heç bir qənaət irəli sürməmişdir. Bu, bir qədər təəccüb doğurur. Lakin müəllif hadisələrin baş verdiyi ərazilərdən bəhs edərkən, yalnız altı boyun bir-biri ilə daha sıx bağlı olduğunu bildirmişdir. İren xanım həmin altı boyun hər biri və olayların baş verdiyi yerlər haqqında ayrı-ayrı məlumat vermişdir. Müəllifin türk salnamələrində kafir hökmdarlara aid olaraq istifadə edilən “tekfur” sözünün izahı ilə bağlı fikirləri də maraq doğurur. Bunun ermənicə “takavor” sözündən olduğunu, krallara verilən ad kimi işləndiyini müəyyənləşdirən İren xanımın məqaləsindəki bir məqam da düşündürücü və mübahisəlidir. Onun fikrincə, o biri Anadolu türk dastanlarının, özəlliklə əsas hadisələri Kapadokyada keçən “Məlik Danişmənd” abidəsinin əksinə Qafqaz Ermənistanı XI yüzildən bəri Bizansa buraxılmış olduğundan Ermənistan və ermənilərlə bağlı bir xatırlatmadan söhbət belə getmir. Türkmənlər Qafqazda ermənilərlə savaşmışlarsa da, – ki bundan şübhə edilə bilməz, – onları gürcü “kafir”lər sanmışdırlar. İren xanım eposun bəzi boylarının mövzu baxımından daha əski çağlara aid olduğunu, məsələn, altınci boydakı əhvalatın “türk dastan ənənəsində sıx rastladığımız və şübhəsiz, matriarxat dönəmlərinə çıxa biləcək savaşçı qadın (amazon) motivi kimi” dəyərləndirmiş, dastanın mətninin bizə “azəri (Azərbaycan) ləhcəsi olaraq müəyyənləşən bir dillə” çatdığını da ayrıca xatırlatmışdır.

Saytımızda olan əsərləri.

1. Melikoff İ. Uyur İdik Uyardılar. Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları / Türkçesi: Turan Alptekin. İstanbul: Cem yayınevi, 1993, 288 s. 
2. Melikoff İ. Kırklar'ın Cemi'nde / Çevirmen: Turan Alptekin. İstanbul: Demos, 2011, 196 s. 
3. Melikoff İ. Destandan Masala Türkoloji-Yolçuluqlarım / Çevirmen: Turan Alptekin. İstanbul, 2008, 290 s. 
4. Melikoff İ. Efsaneden Gerçeğe-Hacı Bektaşi / Çevirmen: Turan Alptekin. İstanbul, 2010, 445 s.