Görkəmli Azərbaycanlı Şərqşünası

Azərbaycan xalqının XIX əsrdə bəşəriyyətə bəxş etdiyi nadir şəxsiyyətlərdən biri də Mirzə Kazım Bəydir. Mirzə Kazım bəy Azərbaycan elminə dünya şöhrəti qazandırmış, bəşər elminin inkişafında müstəsna rol oynamış, zəngin elmi qüdrətə, ensiklopedik biliyə malik olmuşdur. Görkəmli mütəfəkkir, xalqımızın fəxri, fövqəl zəka və istedad sahibi olan Mirzə Kazım Bəy şərqşünaslıq, ədəbiyyat, dil, fəlsəfə, tarix, hüquq, dinşünaslıq, etika, etimologiya, etnoqrafiya, pedaqogika, ədəbi tənqidlə əlaqədar dünya elmi üçün bu gün də böyük əhəmiyyət kəsb edən, nadir mənbələrdən hesab olunan bir sıra fundamental əsərlər yazmış, bir çox dünya dillərinin kamil bilicisi omuş, eyni zamanda görkəmli elm və təhsil təşkilatçısı kimi böyük şöhrət tapmışdır.

Həyatı və yaradıcılığı

O, 1802-ci il iyunun 22-də də Rəştdə dünyaya gəlmiş, 8 yaşından Dərbənd şəhərində yaşamışdır. Atası Hacı Qasım mükəmməl dini təhsil almış, Dərbəndin şeyxülislamı rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. O, oğlunun təhsilinə böyük diqqət yetirir, onu gələcəkdə öz yerində - Dərbənd şeyxülislamı kimi görmək istəyirdi. İlk təhsilini Dərbənd mollasının yanında alan Mirzə Kazım Bəy sonrakı təhsilini görkəmli ruhanilərin yanında davam etdirmişdir. Müəllimlərin səyi hədər getməmiş, artıq 12 yaşında ana dili ilə yanaşı ərəb və fars dillərinə də mükəmməl yiyələnmişdir. 1819-cu ildə Mirzə Kazım Bəy “Ərəb dili qrammatikası təcrübəsi” adlı ilk elmi işini yazmış, 1820-ci ildə isə ərəb və fars dillərində lüğət tərtib etmişdir. 1820-ci ildə atası Dərbənddən Həştərxana sürgün edilərkən onunla getmiş, orada ingilis, fransız, alman və b. dilləri öyrənmişdi. Bu görkəmli insan az bir müddət ərzində elmi ictimaiyyət tərəfindən tanınmış, 1826-cı ildə Kazan Universitetində İran ədəbiyyatından dərs deməyə dəvət edilmişdi. Burada dərs dediyi müddətdə qısa zaman içərisində professor və fakültə dekanı vəzifələrinə seçilir. O, dərs deməklə yanaşı, burada fars-ərəb-türk-rus lüğətinin hazırlanmasına da rəhbərlik edirdi. Mirzə Kazım bəyin görkəmli rus alimi, Kazan Universitetinin rektoru L.İ. Lobaçevski ilə dostluğu ona universitetin elmi və ictimai həyatında yaxından iştirak etmək imkanı yaratmışdı. L.İ. Lobaçevskinin elmi fəaliyyətində Şərqin riyaziyyat alimlərinin əsərləri mühüm rol oynamışdı. Rus alimi bu əsərlərlə Mirzə Kazım Bəyin Şərq dillərindən etdiyi tərcümələr vasitəsilə tanış olurdu. Mirzə Kazım Bəy böyük Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin riyaziyyata dair əsərlərini Lobaçevskinin istifadəsi üçün tərcümə etmişdi. Burada çalışdığı illərdə Mirzə Kazım Bəy ona dünya şöhrəti qazandıran “Əssəbüş-Səyyar”, “Uyğurlar haqqında tədqiqat”, “Quranın bəzi surələrinin şərhi”, “Firdovsi yaradıcılığı üzrə Şərq mifologiyası” və s. əsərlərini yazmışdır. Bu tədqiqatların demək olar ki, hamısı dərhal Avropa dillərində çapdan çıxmış, dünya miqyasında geniş əks-səda doğurmuşdur. Mirzə Kazım Bəy Şərq mədəniyyətini dərindən bilməklə yanaşı həm də, onun ehtiraslı pərəstişkarı və alovlu təbliğatçısı idi. Asiyanın qədim tarixini böyük iftixar hissi ilə vərəqləyən Mirzə Kazım bəy onu “bəşər nəslinin ilk beşiyi” sayır, əzəmətli Şərq abidələrinin hər bir insan övladının qəlbində qürur hissi doğurduğunu dönə-dönə qeyd edirdi. O, Azərbaycandan uzaqlarda yaşasa da, doğma vətəni ilə əlaqəsini heç vaxt üzmür, sıx əlaqə saxlayırdı. Doğma Azərbaycan dilinin tədqiqində, öyrənilməsində, elmi qrammatikasının yaradılmasında Kazım Bəyin əvəzsiz xidmətləri olmuşdu. Onun yazmış olduğu “Azərbaycan dilinin qrammatikası” əsəri 1839 və 1840-cı illərdə iki dəfə nəşr edilmiş, Azərbaycan dilini öyrənənlərə, təbliğ edənlərə böyük hədiyyə olmuşdu. Böyük alimin Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasını tərtib etməsi, onu nəşr etdirməsi, xarici dillərə tərcümə etməsi və daim onu təbliğ etməsi onun Vətən qarşısında göstərdiyi çox böyük xidmət idi. 1845-ci ildən sonra o, öz ömrünü Peterberq Universiteti ilə bağlamış, məhz burada dünya şöhrəti qazanmış, rus şərqşünaslıq elminin əsasını qoymuş, rus şərqşünaslarının böyük bir nəslinin yetişdirilməsində yaxından iştirak etmişdi. Akademik V.V. Bartold göstərirdi ki, Mirzə Kazım Bəy və O.İ.Senkovski öz mühazirələri ilə rus şərqşünslığını yaratmışlar. O dövrün görkəmli rus mütəfəkkirləri ilə tanışlığı, onlarla ünsiyyətdə olması, Mirzə Kazım Bəyin yaradıcılığına təsir etdiyi kimi, Mirzə Kazım Bəyin də onların həyatında, xüsusilə, Şərq ədəbiyyatı ilə tanışlığında, Şərq dillərinin öyrənilməsində böyük köməyi olmuşdu. Onun L.N.Tolstoya və N.Q.Çernişevskiyə Şərq dillərini öyrətməsi dediklərimizi bir daha təsdiq edir. Böyük iftixar hissi ilə deyə bilərik ki, Mirzə Mazım Bəyin Şərqin böyük dahilərinin, Şərq ədəbiyyatının və tarixinin Rusiyada öyrənilməsində, yayılmasında və təbliğində çox böyük xidmətləri olmuşdur. Mirzə Kazım Bəy müsəlman hüququnun Rusiyada ilk tədqiqatçısı, Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasının yaradıcısı, Dağıstanda Şamil hərəkatının ilk tədqiqatçılarından biri, Sədinin “Gülüstan” əsərinin rus dilinə ilk tərcüməçisidir. O, Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində də mühüm işlər görmüşdü. “Dərbəndnamə”ni ingilis dilinə tərcümə və şərhlə nəşr etdirmişdi. Həmçinin özünün yazdığı “Azərbaycan dilinin qrammatikası” nı alman dilinə tərcümə etmişdi. Mirzə Kazım Bəyin yazmış olduğu 40-dan artıq elmi əsərin əksəriyyəti ingilis, fransız, alman və başqa dillərə tərcümə edilmişdir. Doğma Azərbaycan torpağının şərəfini yüksəklərə qaldırmış Mirzə kazım Bəy sağlığında ümumdünya şöhrəti qazanan, əsərləri müxtəlif dillərdə, müxtəlif xalqlar tərəfindən maraqla oxunan və yüksək qiymətləndirilən xoşbəxt adamlardan biri idi. Hələ 1835-ci ildə Rusiya Elmlər akademiyası 35 yaşlı alimi öz müxbir üzvü seçmişdi. M. Kazım Bəy həmçinin, Amerika, Fransa, Almaniya, Böyük Britaniya, Danimarka və başqa ölkələrin elmlər akademiyalarının elmi cəmiyyətlərinin həqiqi və müxbir üzvü idi. Rus şərqşünaslıq elmini zənginləşdirən əsərlərinə görə O, 3 dəfə yüksək Demidov mükafatına layiq görülmüşdür. Mirzə Kazım Bəy 1870-ci ildə Peterburqda vəfat etmişdir. Akademik İ.N. Borcinin onun haqda yazdığı nekroloqda deyilir: “Nə qədər ki, Şərq haqqında məlumatlar işlənəcək-bu iş heç vaxt dayandırılmayacaqdır-Kazım Bəyin adı şöhrətlə çəkiləcəkdir”. Böyük uzaqgörənliklə deyilmiş bu sözlər onun ölümündən keçən yüzilliklərdə özünü tamamilə təsdiq etmiş, Mirzə Kazım Bəyin şan-şöhrəti daha da artmış, gələn nəsillər onu böyük hörmətlə yad etmiş, əsərlərindən faydalanmışlar.

Mirzə Kazım bəy və "Dərbəndnamə" əsəri

O, Azərbaycanın orta əsrlər dövrünə aid mühüm mənbə olan “Dərbəndnamə” əsərinə xüsusi diqqət yetirmiş və bu sahədə uzun müddət araşdırmalar aparmışdır. Şimal-şərqi Azərbaycanın, elecə də Azərbaycanın V-XI əsrlər tarixindən bəhs edən “Dərbəndnamə” əsərinin kim tərəfindən qələmə alınması, kimə həsr olunması, hansı dildə yazılması və onun yazılma tarixi mübahisə doğuran problemlərdən biri olmuşdur. Bu sahədə on iki il gərgin və məhsuldar elmi araşdırma aparan Mirzə Kazımbəy mənbələri hərtərəfli tədqiq edərək əsərin müəllifini müəyyən etməyə çalışmışdır. O, ərəb, fars, türk və Avropa tarixçilərinin Dərbəndlə bağlı tədqiqat və araşdırmalarını tənqidi təhlil süzgəcindən keçirərək Azərbaycan tarix elminə qiymətli xəzinə bəxş etmişdir. Görkəmli Azərbaycan aliminin belə bir əsərə müraciət etməsinin səbəbi nə idi? Məlumdur ki, alimin dünyagörüşünün təşəkkülünə Azərbaycan mühitinin böyük təsiri olmuş və on səkkiz illik gənclik həyatını o, Azərbaycanda keçirmişdir. Məhz Dərbənd mühitində fəlsəfə, məntiq, incəsənət, müsəlman qanunçuluğunu, şərq dili və ədəbiyyatını öyrənmiş dir. Ömrünün sonrakı illərini vətəndən uzaqda keçirsə də, o, daima doğma vətən həsrətilə yaşamış və həyatının məhsuldar dövrünü doğma torpağının tarixi üzrə araşdırmaya həsr etmişdir. Mirzə Kazımbəy Dərbəndin tarixini çox gözəl bilirdi və atasının Dərbənd tarixi haqqında söhbətləri onun beyninə ömürlük həkk olunmuşdu. Dərbənd haqqında söhbətlər əsnasında onda belə bir təsəvvür yaranmışdı ki, sanki onun yaşadığı, boya-başa çatdığı Dərbənd kimi ikinci bir qədim tarixə malik şəhər olmamışdır. Romalıların, Bizansların, Sasanilərin, Ərəblərin, Səlcuqların, Monqolların, Qızıl ordanın, Səfəvilərin, Osmanlıların onun vətəninə qarşı apardığı müharibələrdən yana-yana danışır və bütün varlığı ilə öz möhtəşəm şəhərinə daha da çox bağlanırdı. Dünyanın ən məşhur alimləri, şairləri Dərbəndi vəsf etmişlər. Antik yunan – Roma müəllifləri, orta əsir ərəb, fars, türk müəllifləri də öz əsərlərində Dərbənddən bəhs etmişlər. Mirzə Kazımbəy bu əsər üzərində 1839-cu ildən işləmiş, lakin 1842-ci il avqustun 17-də Kazanda baş vermiş yanğın nəticəsində əsərin birinci hissəsi məhv olmuşdur. Yalnız 1843-cü ildə müəllif bu hissəni bərpa etmişdir. Bu əsər üzərində apardığı tədqiqat işinin ümumi planını akademik Frenə göndərmiş, 1851-ci ildə əsər Peterburqda nəşr olunmuşdur. Əsər dəyərinə görə Peterburq Elmlər Akademiyasının "Demidov" mükafatına layiq görülmüş, müəllifin əldə etdiyi mənbələr əsasındakı araşdırmaları əsərə dünya şöhrəti gətirmişdir. O, "Dərbəndnamə" əsərinin meydana gəlməsi ilə bağlı yazırdı: “...“Dərbəndnamə” mənim öz vətənimə olan münasibətimin nəticəsi və mənim vətənimə olan hisslərimin təcəssümüdür... Darıxdırıcı qış gecələrində Dərbəndin qədim tarixinə dair əlyazmalar oxuyan gəncləri mən yaxşı xatırlayıram. Həmin gənclər bir neçə gün vətənimin qədim tarixinə dair yazıları oxudular. Əldən-ələ keçərək oxunan bu əlyazmanın şöhrəti tez bir zamanda yayılmağa başladısa da, onun ilk mənbəyini heç kəs müəyyən edə bilmədi. Bu nadir əlyazma çoxlarının diqqətini yalnız kitab rəflərini zənginləşdirmək baxımından cəlb etmişdi. Əlyazma haqqında belə bir məlumat var ki, bu Dərbəndin savadsız üç tacirinə məxsus idi və Dərbənddə qoyulan xüsusi adətə görə onun üzünün köçürülməsi və oxumaq üçün başqalarına verilməsi qadağan idi. Bu qadağaya baxmayaraq əsər bir nəfər tərəfindən ələ keçirilərək arzusunda olanlara oxunmaq üçün verilmiş, lakin əlyazma tez bir zamanda yoxa çıxmışdır...”. Dərbəndnamə sözünün unudulduğu bir zamanda yenidən bu əlyazma yada düşdü. Bu haqda Mirzə Kazımbəy yazırdı: “ O, vaxt ki, mən elmin dəyərini bildim, onda mənim həyatımda çox dərin dəyişikliklər oldu və mütəmadi olaraq “Dərbəndnamə” haqqında çoxlu material topladım. Əsər Avropanın elm aləminə özü yol açdı. Dərbəndi tərk edərkən bu əlyazmanı almadığım üçün mən indiyə qədər özümü bağışlaya bilmirəm...”. Mirzə Kazımbəy Dərbənddəki dostları ilə daim əlaqə saxlayır və əsl nüsxənin ona çatdırılmasında yardımçı olmalarını xahiş edirdi. Nəhayət, 1839-cu ildə Qırçalıdan olan dostu İbrahim bəyin katibi Mirzə Kərim ona bu nüsxəni  verdi ki, bu nüsxənin də yuxarıda adı çəkilən üç nəfər tacirin kitab rəfində saxlanılmış ən mükəmməl əlyazmanın surəti olduğunu güman etmək olar. Qeyd edək ki, elm aləmində “Dərbəndnamə” haqqında ilkin sözü XVIII əsrin əvvəllərində akademik Z.Bayer söyləmişdir. 1726-cı ildə o yazırdı: “ Girey xanın rəhbərliyi altında müsəlmanlar Dərbənd və Əndəri işğal edəndə Mə- həmməd Əvabi Əxasse belə bir əmr aldı ki, ərəb və fars mənbələri ilə tanış olaraq Dağıstanın qədim tarixi haqda türkcə yazsın...”. Bu cür qarışıq məlumata Y.Klaprotun da əsərində rast gəlmək olar. Hətta Y.Klaprot bunu daha başqa istiqamətdə şübhəli bir şəkildə qələmə alır. O yazırdı: “Dərbənd ərazisində islam yayılanda Krım xanı Girey xan Qum və Xəzər dənizləri arasındakı əraziləri və həmçinin Əndəri ələ keçirən zaman şəhər sakini Məhəmməd Əvabi Əktaşiyə tapşırıq verdi ki, ən yaxşı ərəb və fars tarixçilərinin əsərlərindən Dağıstana aid olan hissələri türk dilinə çevirsin...”. Mirzə Kazımbəy Dərbəndnamə əsəri üzərində işləyərkən yuxarıda adları çəkilən və qeyri-müəyyən fikir söyləyən məşhur alimlərin əsərlərinə müraciət edərək, onlardan sitat gətirir və səhv fikirlərini göstərməklə öz qeydlərini edirdi. Ümumiyyətlə, həm Bayer, həm də Klaprot hansı ilkin mənbədən istifadə etdiklərini bildirmirlər. Bununla da, müəyyən qarışıqlıq yaradırlar. Bəlkə də bunlar eyni mənbədən müxtəlif cür istifadə etmişlər. Əgər Y.Klaprot Z.Bayerdən istifadə etmişsə nə üçün əlavələr edərək bir qədər də qeyri-müəyyən fikir söyləmişdir? Mirzə Kazımbəyin ikinci mülahizəsi – əsərin hansı Krım xanının dövründə yazılmasıdır. Mirzə Kazımbəy Bayer və Klaprotun 1570-ci ildə Krım xanının Əndər və Dərbəndi işğal etməsi haqda mülahizələrini təkzib edir. Doğrudur, Krım xanları müxtəlif vaxtlarda öz döyüşkən tatarları ilə osmanlı qoşunlarını müşayət etmiş və dəfələrlə Azərbaycanda olmuşlar. Lakin bu heç də düşmənçilik xarakteri daşımamışdır. Krım və Dağıstan arasında çəkişmə ilk dəfə XVI əsrdə – 1578-1583-cü illərdə olmuşdur. Lakin adları çəkilən alimləri tənqid edərkən Mirzə Kazımbəy özü çox ciddi səhvə yol verir. Osmanlı türklərinin bütün yürüşlərində Krım xanları türk qoşunları tərkibində fəal iştirak etmiş, türk sultanlarının müttəfiqi olmuşlar. Belə münasibət Osmanlı türkləri ilə Rusiya arasında 1569, 1637, 1642, 1667, 1677 - 1678-ci illərdəki hərbi əməliyyatlar dövründə də mövcud olmuş və həmçinin türk qoşunlarının Azərbaycana yürüşü dövründə də eyni xarakter daşımışdır. 1554-cü ildə türk qoşunları Sənan paşanın rəhbərliyi ilə Şirvana hücum etdikdə Krım xanı, Sultan Səlimin fərmanı ilə ölkənin işğalında fəal iştirak etmişdir. 1578-ci ildə türklər Səfəvilər dövlətinin daxilində baş verən mərkəzdənqaçma meyllərindən istifadə edərək Azərbaycana yenidən hücum etdilər. Mustafa Lələ Paşanın 100 minlik ordusunun Cənubi Qafqaz ərazisinin böyük bir hissəsini tutduğu vaxtda Ağsu çayı sahilindəki döyüşdə Osman Paşa tərəfində Krım xanı Məhəmməd Gireyin qardaşı Adil Girey də döyüşürdü. O, bu döyüşdə məğlub olaraq əsir düşdü. 1584-1588-ci illərdə türk qoşunları Azərbaycana bir neçə yürüş etdikdə də Krım xanı Məhəmməd Gireyin oğlanları – Qazi Girey və Səfi Girey də istirak etmiş, Şabran yaxınlığındakı döyüşdə Qazi Girey əsir düşmüş, Səfi Girey məğlub olaraq Dağıstanda qalmışdır. Yuxarıda deyilənlər bizə Z. Bayerin “Dərbəndnamə” nin yazılmasının XVI əsrin sonlarına aid etməsi fikrini söyləməyə imkanı verir. Bu faktı da demək yerinə düşər ki, həmin yürüşdə yaxından iştirak etmiş Qazi Girey Seyid Rizənin “ Yeddi planet ” əsərində tarixə, elmə məhəbbət bəsləyən, poeziyanı sevən, hətta ədəbi təxəllüsünün Qəzai olduğu güman edilən bir şəxs kimi xatırlanır. Seyid Rizə onun on iki mədhiyyəsinin, iki şeirinin türk və cağatay dillərində yazdığını göstərir. Ola bilsin ki, onun elmə olan məhəbbəti Məhəmməd Əvabidə Dərbənd haqqında əsər yazmasına böyük həvəs oyatmışdır. Bütün bunlar bizi belə bir qənaətə gəlməyə vadar edir ki, Bayer kimi Klaprot da, xüsusilə sonuncu məlum orijinal mənbədən bixəbər olmuş və buna görə də öz əlavəsini vermişdir. Mirzə Kazımbəyin üçüncu mülahizəsi islamın yayılması ilə “girey” titulunun meydana çıxması arasındakı uyğunsuzluğu aşkara çıxarmaqdır. Belə ki, İslam Dağıstanda ərəblərin bu ərazini tutmasından sonra, yəni VIII əsrin birinci yarısından yayılmağa başlamışdır. Girey titulunun verilməsi isə ondan çox sonraya aiddir.