Həyatı 

Qızılbaş rumlu tayfasından olan və sonralar bu tayfanın adı ilə tanınan Həsən bəy Rumlu hicri 937-ci ildə (1530/31) Qum şəhərində anadan olmuşdur. O, ehtimal ki, hələ kiçik ikən atasını itirmişdir. Müəllif əsərinin heç bir yerində atasının kimliyi, onun cəmiyyətdəki mövqeyi və s. cəhətləri barədə danışmamış, ancaq dəfələrlə babası Əmir sultan Rumlunu xatırlamışdır. Belə ki, 943 (1536/37)-cü ildə I Şah Təhmasibin (hakimiyyət illəri: 1524 – 1576) fərmanı ilə Gilana hakim təyin edilən Bəhram Mirzə (I Şah Təhmasibin kiçik qardaşı) gilanlıların ona qarşı müxalifəti nəticəsində məğlub olaraq Qəzvinə gəldiyi vaxt Həsən bəy Rumlu öz anası ilə Əmir sultan Rumlunun əcdadına tiyul kimi verilən həmin şəhərdə yaşayırdı. Əgər o zamanlar öz yaşlı Həsənin atası sağ olsaydı, oğlu onu xatırlar və sonralar qələmə alacağı salnamədə adını çəkərdi. Şahzadə Bəhram Mirzənin Qəzvində öz ailəsi tərəfindən qarşılanması barədə Həsən bəy Rumlu belə yazmışdır: "Bu sətirlərin müəllifi Həsən bəy Rumlu o vaxtlarda Qəzvində idi... Anamla onu qarşıladıq və şahanə çadırlar, pul, yaxşı atlar və qiymətli mallar verdik". Həsən bəy ailəsinin Səfəvi şahzadəsinə verdiyi zəngin əşyalara bu nəslin varlı təbəqəsinə mənsub olduğunu göstərir. 946 (1539/40)-cı ildə Həsən bəy Rumlunun həmişə adı ilə fəxr etdiyi babası vəfat etdi. O, vaxt hələ yeniyetmə olan gələcək qorçi (xüsusi şah alayının döyüçşüsü) və tarixçi, Əmir sultan Rumlunun vəfatına qədər heç bir mülki, ya hərbi xidmətdə olmamış, baba və anasının himayəsində yaşamışdı. Babasının ölümü isə onun sakit həyatında mühüm dəyişiklik yaratdı və o, özünün dediyi kimi, "qorçilik möhnətinə giriftar oldu". Gənc Həsən bəyin hərbi xidmətdə keçirdiyi iki ildə elə bir mühüm hadisə olmamış və onun bu vaxt ərzində fəaliyyəti əsərdə xatırlanmamışdır, lakin 948 (1541/42)-ci ildə I Şah Təhmasibin qorçiləri sırasında o, Səfəvi qoşununa tabe olmaqdan boyun qaçıran Xuzistan valisi Əlaüddövlə İsmayılın cəzalandırılmasından ötrü Dizful şəhərinə tərəf hərəkət etmiş və 980 (1572/73)-ci ilədək səfərlərdə "əzəmətli ordu ilə getmiş və hadisələrin çoxunu şəxsən müşahidə etmişdir". I Şah Təhmasib hərbi səfərlərini davam etdirdikcə Həsən bəy Rumlu da onu müşayiət edir, qorçilər sırasında döyüşürdü. 953 (1546/47)-cü ilin qışında I Şah Təhmasib Gürcüstana hücum etmək fikrinə düşdü. Həsən bəy Rumlunun göstərdiyi birinci igidliklə bu yürüş vaxtı tanış oluruq. "O vaxt Əmir sultan Rumlunun nəvəsi Həsən bir dəstə rumlu və çəpəni (tayfa adıdır) qorçiləri ilə amansız kəbrlər dəstəsinə düçar oldu. Bu həqir Şahqulu adlı bir çəpəni qorçi ilə hücum etdi. Onları dağıdıb bir hissəsini yaraladıq və öldürdük. Bir neçə əsir tutub qayıtdıq". Həsən bəy Rumlunun göstərdiyi ikinci hünər bu hadisədən 4 il sonra baş vermişdir. 957 (1550/51)-ci ildə Kürdüstanın Şəhrizur şəhərinin valisi Bəgə Ərdalan bir dəstə döyüşçü ilə qızılbaşların əlində olan Sürxab qalasının yaxınlığına gəlib çıxmışdır. Bunu eşidən I Şah Təhmasib Bəgənin üstünə qoşun yollayır. "Əhsənüt-təvarix"də oxuyuruq: "O gün bu sətirlərin müəllifi olan Həsən Rumlu Zülm (?) qalasına yaxın olan bir təpədə bir dəstə kürdlə vuruşdu... Bir kürd... Şahverdi bəyi tutmaq istədikdə, bu həqirin yoldaşı Hüseynqulu xəlifə fəryad etdi: ―Ey cavanlar, ya döyüşün, ya da qadın paltarı geyinin. Ancaq onlar elə qorxmuşdular ki, atlardan düşüb, özlərini yüz məşəqqətlə dağdan atdılar. Bu fəqir Hüseynqulu xəlifə ilə hücuma keçərək kürdləri dağıtdı və Şahverdi bəyi ata mindirib geri qayıtdı. Qorçiləri təqib etməkdə olan 40 nəfər kürdlə vuruşa-vuruşa aradan çıxdıq". "Əhsənüt-təvarix" salnaməsini yüksək qiymətləndirən tarixçi İsgəndər bəy Münşi Hindistan padşahı Hümayunun (hakimiyyət illəri: 1530 - 1555) 951 (1544/45)-ci ildə Səfəvi sarayına gələrək, I Şah Təhmasibə qiymətli hədiyyələr təqdim etdiyi vaxt Həsən bəy Rumlunun da həmin məclisdə iştirak etdiyini bildirir, lakin bizim müəllif nədənsə bu məclisdəki iştirakı barədə məlumat verməmişdir. "Əhsənüt-təvarix"dən məlum olur ki, Həsən bəy Rumlu elm öyrənməklə də məşğul olmuşdur: "Bu sətirlərin müəllifi o böyük şəxsin (Mövlana Əbül Həsənin) hüzurunda təcrid elmini öyrəndi". Həsən bəy Rumlu alim Cəmaləddin Mahmud Şirazinin yanında bədii sənətin bir sahəsi olan şəmsiyyəni öyrəndiyini də xatırlamışdır. I Şah Təhmasibin vəfatına qədər sarayda yaşayıb, öz əsərini yazmaqla məşğul olan müəllif, Səfəvi şahları tarixində ən qəddar bir şahın – II Şah İsmayılın hökmranlığı zamanı (1576 – 1577) baş verən hadisələri kənardan izləmiş, salnamənin davamı üçün məlumat toplamış və II Şah İsmayılın öldürülməsindən bir qədər əvvəl 985 (1577)-ci il hadisələrini də qələmə almışdır. Həsən bəy Rumlu öz çoxcildli əsərinin sonuncu cildini İsmayıl Mirzəyə (II Şah İsmayıla) ithaf etmişdir. Bu haqda onun belə bir qeydi vardır: "Bu pərişan kəlmələrin müəllifi... Həsən bu cildi də gənc şahzadə İsmayıl Mirzənin adına yazmışdır". Ə. Nəvayi Həsən bəy Rumlunun II Şah İsmayılın tərəfdarı olduğunu bildirir, lakin Həsən bəyin özü bu haqda susmuşdur. II Şah İsmayıl dövründə bizim tarixçinin Səfəvi dövlətinin paytaxtı Qəzvində yaşayıb.  I Şah Təhmasibin vəfatından sonra Həsən bəy Rumlu doğulduğu Qum şəhərinə gedir. Onun harada qaldığı müddət barədə dəqiq məlumat yoxdur. Yalnız 985 (1577)-ci ildə taxta əyləşməkdən ötrü Qəzvinə gedən Məhəmməd Xudabəndənin hüzuruna gələn müəllifin şah tərəfindən hörmətlə qarşılanması və "şaha yaxın adamlar" zümrəsinə daxil edilməsi məlumdur. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, "Əhsənüt-təvarix"dəki hadisələrin təsviri 985 (1577/78)-ci ili də əhatə etdikdən sonra qırılır və əsər natamam qalır. Təəssüf ki, Həsən bəy Rumlunun nə qədər yaşaması və salnaməni nə səbəbə tamamlaya bilməməsi barədə hələlik heç bir məlumat yoxdur.

Elmi fəaliyyəti

Orta əsr tarixi mənbələri arasında azərbaycanlı tarixçi Həsən bəy Rumlunun "Əhsənüt-təvarix" (Tarixlərin ən yaxşısı) əsəri də xüsusi yer tutur. Fars dilində yazılmış bu On iki cildlik mənbənin bizə gəli çatmış sonuncu iki cildində I Şah Təhmasiblə II Şah İsmayılın hakimiyyət illəri təsvir olunub. Qeyd etmək lazımdır ki, Həsən bəy Rumlu dövlət quruluşu, iqtisadi vəziyyət, feodal münasibətləri, ordu və siyasi tarix haqqında qiymətli məlumat verən müəllifdir. Onun qələmə aldığı bir sıra məsələlər dövrün başqa tarixçilərinin kitablarında ya tamamilə öz əksini tapmamış, ya da çox ötəri qeyd edilmişdir. Azərbaycan və İran tarixi ilə məşğul olan müasir mütəxəssislərin fikrincə, bu əsər həmin tarixi dövrün hadisələrini daha dəqiq və tam bir şəkildə təsvir etmişdir. Bu cildlərdə həmin mərhələdə Azərbaycan və İranda baş verən ictimai-siyasi hadisələr, habelə feodal hakimləri, alimlər, ilahiyyatçılar və şairlər haqqında tərcümeyi hal xarakterli məlumatlar öz əksini tapmışdır. Bunlardan başqa əsərdə qonşu Teymurilər, Ağqoyunlular və Şirvanşahlar dövlətlərində baş verən əsas hadisələr də təsvir olunub. Azərbaycan tarixçisi Oqtay Əfəndiyevin yazdığına görə, "I Şah Təhmasibin yarım əsrlik hakimiyyət dövrü heç bir mənbədə Həsən bəy Rumlunun əsərindəki dəqiqliklə ətraflı əks olunmayıb."

Əhsənüt-təvarix əsəri neçə cilddi?

"Əhsənüt-təvarix"dən bəhs edərkən, hər şeydən əvvəl, onun cildərinin miqdarı haqqında danışmaq lazımdır. Bu məsələ xüsusunda bir neçə fikir vardır:

1. Əsər 12 cilddən ibarət olmuşdur.
2. Əsər 12 cilddən ibarətdir və sonuncu 11-ci cilddir.
3. Əsər 10 cilddə (yaxud hissədə) qələmə alınmışdır.

Birinci fikrin tərəfdarları sırasında İ.P. Petruşevski, M. Abidova, M.X. Nemətova, O.Ə. Əfəndiyev, C.M. İbrahimov, S.B. Aşurbəyli, S.M. Onullahi istifadə etmiş olduqları cildlərin XI və XIII cildlər olduğunu göstərmişlər. İranda nəşr olunan "Rahnomaye ketab" məcəlləsində də "Əhsənüt-təvarix"in Ç.N. Seddon tərəfindən edilən nəşrinin XII cild olması və əsərin XI cildinin 1349-cu ildə (1970) Tehranda çap etdirilməsinə dair məlumat dərc olunmuşdur. Lakin salnamənin cildləri haqqında birinci fikri sübuta yetirən dəlilə istər onun Leninqraddakı əlyazma nüsxəsində, istərsə də Ç.N. Seddon nəşrində təsadüf olunmur, əksinə, Həsən bəy Rumlu I Şah İsmayılın həyat və fəaliyyətinin təsvirinə başlayarkən, qələmə aldığı cildin X cild olduğunu göstərmişdir ki, bu barədə bir qədər sonra danışılacaqdır. Bəs nəyə əsasən tədqiqatçıların əksəriyyəti "Əhsənüt-təvarix"in əldə olan cildlərini XI və XII cildlər olduğunu söyləmişlər? Məlumdur ki, sovet alimlərindən ilk dəfə İ.P. Petruşevski bu salnamənin 12 cild olduğunu bildirmiş, lakin fikrini əsaslandırmamışdır. O, həmçinin bizimdə istifadə etdiyimiz "Əhsənüt-təvarix"in Leninqrad əlyazma nüsxəsinə və əsərin Ç.N.Seddon nəşrinə müraciət etmişdir, lakin onun fikrini təsdiq edə biləcək məlumat həmin nüsxələrin heç birində yoxdur. Ehtimal ki, İ.P. Petruşevskidən sonra "Əhsənüt-təvarix"ə müraciət edən tədqiqatçılar da onun fikrini əsas tutaraq, əsərin 12 cilddə yazıldığını göstərmişlər. "Əhsənüt-təvarix" əsərinin cildləri barədə söylənən ikinci fikir M.İ.Şəmsinindir. O yazır: "Əsər 12 cilddən ibarətdir. Lakin onun yalnız 10 və 11-ci cildləri dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır". Həsən bəy Rumlu və "Əhsənüt-təvarix" əsəri haqqında olan müxtəlif mənbə və tədqiqat əsərləri araşdırılarkən, biz heç yerdə M.İ. Şəmskinin bu fikrini təsdiq edə biləcək fakta rast gəlmədik. M.İ.Şəmsi sözünə davam edərək yazır: "Əhsənüt-təvarix" kitabı 1931 – 1934-cü illərdə Çarlz Seddon tərəfindən tərtib edilərək iki cilddən ibarət çap olunmuşdur. 1495 – 1577-ci illər hadisələrindən bəhs edən 2-ci cilddə Kürdüstan tarixi haqqında daha ətraflı məlumat verildiyi üçün tədqiqat işimizdə, əsasən, həmin cilddən istifadə etmişik. Onun dediyindən belə çıxır ki, Ç.N. Seddon əsərin hər iki cildini çap etdirmişdir. Ancaq məlum olduğu kimi, bu belə deyildir. Salnamənin yalnız bir cildi Ç.N. Seddon tərəfindən nəşr etdirilmişdir. M.İ. Şəmsinin 2-ci cild kimi qələmə verdiyi kitab isə, əsərin Ç.N. Seddon nəşrinin ingilis dilinə müxtəsər tərcüməsidir. "Əhsənüt-təvarix"in cildləri haqqında irəli sürülmüş üçüncü fikir isə A.A.Romaskeviçə məxsusdur. O, əsərin Leninqrad əlyazma nüsxəsinə əsasən məlum cildlərin XI və XII yox, IX və X cildlər olduğunu bildirmişdir. Doğrudur, bu barədə ondan çox-çox əvvəl B.A. Dorn məlumat vermişdir, lakin o onları IX və X cildlər deyil, hissələr kimi göstərmişdir. Beləliklə, "Əhsənüt-təvarix" əsərinin Leninqrad əlyazma nüsxəsinə əsasən, demək olar ki, bu salnamə 10 cilddə yazılmışdır. Belə ki, Həsən bəy Rumlu əsərin X cildinin əvvəlində üzərində işlədiyi cildin X cild olduğunu bildirərək yazır: "Əhsənüt-təvarix"in X cildində Şah İsmayılın dövləti idarə etmək istəməsi...barədə yazılmışdır". Əgər aralarında olan bəzi kiçik fərqləri nəzərə almasaq, görmək olar ki, "Əhsənüt-təvarix"in Ç.N. Seddon tərəfindən nəşr edilən mətni Leninqrad əlyazma nüsxəsinin müvafiq cildinin eynidir, lakin bu nəşrdə əsərin əlyazma nüsxəsində olan "X cild" sözü yazılmadığından onun neçənci cild olduğu göstərilməmişdir. V. F. Minorski "Əhsənüt-təvarix"in Ç.N. Seddon nəşrindən üç il sonra həmin nəşr haqqında rəy yazmış və naşirin bu sahədə etdiyi xidməti yüksək qiymətləndirmişdir, lakin tədqiqatçı salnamənin başqa əlyazma nüsxələrindən istifadə etmədiyindən əsərin neçə cild olması xüsusda fikir söyləməmişdir. Ç.N. Seddonun özü də "Əhsənüt-təvarix"in əvvəlki cildləri barədə söz açmasına baxmayaraq, nəşr etdiyi cildin neçənci olduğunu bildirməmişdir. Elə buna görə də, alman şərqşünası V. Hins II Şah İsmayılın həyatına həsr etdiyi monoqrafiyada əsas mənbələrdən biri kimi istifadə etdiyi "Əhsənüt-təvarix"in (Ç.N. Seddonun nəşrinin) neçənci cild olmasını göstərməmişdir. E. Qlasen isə Qazi Əhməd Quminin "Xülasətüt-təvarix" ("Tarixçilərin xülasəsi") kitabı əsasında qələmə aldığı tədqiqat əsərində "Əhsənüt-təvarix"in son cildlərinin XI və XII cildlər olduğunu bildirmişdir. İngilis tədqiqatçısı Ç.A. Stori də birinci fikrin tərəfdarları sırasındadır. "Əhsənüt-təvarix" əsərinin cildlərinin miqdarı və əlimizdə olan cildlərin neçənci olduğu barədə birinci fikrin tərəfdarları çoxluq təşkil edirlərsə də, Həsən bəy Rumlunun yaşadığı dövrdən az sonra üzü köçürülən salnamənin Leninqrad nüsxəsindəki həmin cümlə əlimizdə sanballı bir sübut olduğundan, biz də əsərin cəmi 10 cilddə yazıldığı fikrinin tərəfdarıyıq. "Əhsənüt-təvarix"in son IX və X cildlərindən başqa yazılmış ilk cildlərin taleyi barədə hələlik heç bir məlumat yoxdur, lakin dövrümüzə gəlib çatmayan həmin cildlərin bəziləri haqqında müəllifin özü, yeri gəldikcə, məlumat verir. O, salnamənin X cildinin sonunda bir çox vilayətlərin təfsilatını əsərin əvvəlki cildlərində qələmə aldığını göstərmişdir. Bundan başqa, müəllif VI cild haqqında yalnız bir yerdə məlumat vermiş, VII cildi isə iki dəfə xatırlatmışdır. Əsərin VI cildi haqqında Həsən bəy Rumlunun verdiyi məlumat belədir: "VI cilddə yazıldığı kimi, onun əlini kəsdikləri üçün (xəttatlığı) öz qızına öyrətdi". Bu cümlədə haqqında danışılan şəxs məşhur xəttat İbn Müqlədir. Onun yaşadığı illəri müəyyən etməklə "Əhsənüt-təvarix" in VI cildinin təxminən hansı dövrü əhatə etmiş olduğunu söyləmək olar. Əgər İbn Müqlənin 272 (885/86)-cı ildə təvəllüdünü və 328 (939/40)-ci ildə öldüyünü nəzərə alsaq, belə nəticəyə gəlmək olar ki, əsərin VI cildi 10 və 11-ci əsrlərin müəyyən illərini əhatə edibmiş. Əsərinin VII cildini isə Həsən bəy Rumlu belə xatırladır: 1. "Ondan sonra Abbasi xəlifəsi Müstəsimin qulu Yaqut (xəttat) oldu. Onun haqqında da VII cilddə yazılmışdır". 2. "Nadir hadisələrdəndir ki, Misir padşahı İsmayıl ibn Hafizəddinüllah da özünün Nəsir adlı bir cavan (oğlanı) tərəfindən bu cür öldürüldü. Onun haqqında VII cilddə təfsilatı ilə yazılmışdır". Həsən bəy Rumlunun birinci cümlədə işarə etdiyi şəxs xəttat Yaqur Qulamdır. O, Qazan xanın hakimiyyəti dövründə (1295 – 1304) yaşı yüzü ötdükdən sonra vəfat etmişdir. Bu xəttatın yaşadığı illərə əsasən VII cilddə 12 və 13-cü əsr hadisələrinin işıqlandırıldığı təxmin edilə bilər. Əgər salnamənin VI cildinin 10, 11, VII cildinin isə 12, 13-cü əsrləri əhatə etdiyini nəzərdə tutsaq, bu qənaətə gəlmək olar ki, VIII cild XIV əsrlə bağlı olmuşdur. IX əsrin 15, X cildinsə 16-cı əsrə aid olduğu məlumdur. Bunlardan bir daha təsdiq edilir ki, Həsən bəy Rumlu salnaməni 12 yox, 10 cilddə yazmışdır. "Əhsənüt-təvarix"in əvvəlki cildlərinin bir zamanlar mövcud olmasının müəllifdən başqa heç kim tərəfindən göstərilməməsi və habelə onların dövrümüzə gəlib çatmaması həmin cildlərin bir vaxtlar həqiqətən də mövcudluğu fikrinə qarşı şübhə oyatmamalıdır, çünki göstərdiyimiz kimi, Həsən bəy Rumlu əsərinin əvvəlki cildləri haqqında elə inamla məlumat vermişdir ki, ona inanmamaq üçün əlimizdə heç bir əsas yoxdur. Şərqşünas alimlərdən F. Tauer və F. Sümer isə "Əhsənüt-təvarix"in son iki cildindən əlavə qələmə alındığı güman edilən əvvəlki cildləri barədə öz fikirlərini bildirərək bunların əslində yazılmadığını söyləmişlər. Çoxcildli bir salnamə kimi yazılan "Əhsənüt-təvarix" barədə düşünərkən, həqiqətən də, qarşıya belə bir sual çıxmaya bilməz: Əgər salnamənin əvvəlki 8 cildi, doğrudan da, bir zamanlar mövcud olmuşdursa, nə üçün həmin cildlər müəllifdən başqa heç bir orta əsr tarixçisi tərəfindən xatırlanmamışdır? Məlumdur ki, tarixi əsərin qiyməti onun yazıçı yaşayan dövr hadisələrini əks etdirən ilkin mənbə olmasındadır. Məsələyə bu baxımdan yanaşdıqda, "Əhsənüt-təvarix" əsərinin yalnız X cildi dövrün ilk mənbəyi sayıla bilər, çünki həmin cilddə öz təsvirini tapan hadisələr müəllifin öz dövrünün və nisbətən ona yaxın olan dövrün hadisələridir. Əsərin əvvəlki cildlərinin bizim dövrə kimi çatmamasının səbəbi bizim fikrimizcə, həmin cildlərdə qələmə alınmış hadisələrin "Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn", "Kitab-i Diyar-bəkriyyə", "Rövzətüs-səfa", "Həbibüs-siyər" və başqa əsərlərdən əxz edilməsindədir. Ç.N. Seddon hələ 1927-ci ildə "Əhsənüt-təvarix"in əvvəlki cildlərinin həqiqətən də yazılmış olduğunu göstərmişdir. Ə. Nəvayi də "Mən inanmıram ki, Həsən Rumlu əvvəlki cildləri yazmamış olsun, çünki onun özü kitabının əvvəlki cildləri barədə məlumat vermişdir" fikrini söyləyib, əvvəlki cildlərin də bir vaxtlar mövcud olduğunu ehtimal etmişdir.

"Əhsənüt-təvarix"in tarixi mənbə kimi əhəmiyyəti

Həsən bəy Rumlu özündən əvvəlki dövr hadisələrini əks etdirən tarixi əsərlərdən kor-koranə istifadə etməmiş, yeri gəldikcə, onların bəzisinə düzəlişlər vermiş, hadisələrin yazılışı zamanı dəqiqliyə riayət olunmasını arzulamışdır. Məs., "Həbibüs-siyər" əsərinə tənqidi yanaşan Həsən bəy Rumlu 913 (1507/08)-cü ildə I Şah İsmayılın ona düşmən olan Əlaüddövlə Zülqədər üzərinə etdiyi yürüş vaxtı onların arasında üç gün döyüş getdiyini yazan Xandəmirin məlumatını təkzib etmiş, döyüşün Əlaüddövlə ilə yox, onun oğlu Sarı Qaplanla (Qasımla) baş verdiyini bildirmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İskəndər Münşi də bu məsələdən bəhs etmiş, Xandəmir və Həsən bəy Rumlunun bu xüsusda verdikləri məlumatları araşdırmış və döyüşün Əlaüddövlə Zülqədərlə deyil, onun oğlu ilə I Şah İsmayıl arasında baş verdiyini bildirmiş, Həsən bəy Rumlunun fikrini qəbul etmişdir. "Həbibüs-siyər"i "faydalı kitab" adlandıran bizim müəllif eyni zamanda ondakı bəzi səhvlərə də laqeyd qala bilmir. O, Xandəmirin başqa bir səhvini də tutaraq, Osmanlı sultanı Səlim ilə Misir padşahı Sultan Qansu arasında 921 (1514/15)-ci ildə olmuş döyüşün nəticəsini belə şərh edir: "Sultan Qansu vəziyyəti belə görüb, döyüşdən əl çəkərək, qaçmağa doğru üz tutdu. Rumiyyə (Osmanlılar) onları izləyib, böyük bir dəstəni məhv etdi. Döyüş meydanında Sultan Qansunun meyidini tapdılar... Qəribədir, faydalı "Həbibüs-siyər" kitabının müəllifi yazmışdır ki, Sultan Qansu təbii ölümlə öldü və Sultan Səlim o diyarı döyüşsüz aldı. Ancaq bu sətirlərin müəllifi Həsən Rumlu, həmin döyüşdə olan on nəfərdən çox igidlə görüşərək, onlardan döyüşün şərhini xəbər almışdır. (Hadisə) biz yazdığımız kimidir". Böyük bir kitab yazan tarixçinin bəzi hallarda səhvə yol verməsi mümkündür. Bizim müəllifi narahat edən əsla bu deyildir. Onun narahatlığına
səbəb Xandəmirin özünün yaşadığı və bilavasitə şahidi olduğu dövr hadisələrində müəyyən diqqətsizliyə yol verməsidir. Həsən bəy Rumlu yuxarıda göstərilən hər iki misalda məhz o dövrdə yaşadığı halda bəzi hadisələri səhv izah etdiyi üçün Xandəmiri tənqid etmişdir. Beləliklə, bir daha aydın olur ki, Həsən bəy Rumlu əsərini yazarkən dəqiq olmağa çalışmış, eyni zamanda başqa tarixçilərin əsərlərinə də tələbkarlıqla yanaşmışdır. "Əhsənüt-təvarix"də müəllifin başqa bir düzəlişinə də rast gəlirik. Həsən bəy Rumlu bəzi tarixçilərin Ağqoyunlu Həsən padşahın (hakimiyyət illəri: 1453 – 1478) qardaşı oğlu Murad bəyin adını səhvən Yusif bəy yazdıqlarını göstərmişdir. Salnaməni mütaliə etdikcə əsərini yazarkən Həsən bəy Rumlunun həm tarixi kitablara müraciət etdiyini, həm də bir sıra hadisələrin şahidləri ilə görüşüb söhbət etdiyini aydınlaşdırmış oluruq. Müəllif əsərdə tez-tez belə qeydlər edir: "Bu sətirlərin müəllifi bəzi adamlardan eşitdi ki, ... "Bu sətirlərin müəllifi həmin sülalədən 6 nəfər tapdı", "Tarix kitablarında o tayfadan 4 nəfər tapdıq", "Doğru danışan adamlar deyirlər ki...", "Bəziləri bu əhvalatı belə danışıblar ki..." və s. Bunlar bir daha sübut edir ki, "Əhsənüt-təvarix" əsəri Həsən bəy Rumlunun gərgin əməyi və ciddi axtarışları sayəsində yaranmışdır. Salnamənin faydalı cəhətlərindən biri də onun məşhur dövlət xadimləri, tarixçilər, şairlər, alimlər və başqa görkəmli şəxslər haqqında məlumat verməsindədir. Əsərdə Azərbaycan şairlərindən İmadəddin Nəsimi, Cahanşah Həqiqi, Ziya Ordubadi və başqa görkəmli simalar barədə fikir söylənilmiş, onların yaradıcılıqlarından bəzi nümunələr gətirilmişdir. Bunlara baxmayaraq, "Əhsənüt-təvarix" müəllifinin I Şah İsmayılın şair olması haqqında fikir deməməsi təəccüb doğurmaya bilməz. Zənnimizcə, I Şah İsmayıl kimi məşhur bir hökmdar və sərkərdənin şairliyini göstərmək və onun döyüş məharəti əvəzinə şeryazma qabiliyyətini tərifləmək Həsən bəy Rumlunun məqsədinə uyğun olmamış və o, bu barədə susmuşdur. Bundan əlavə, ola bilsin ki, şan-şöhrətli bir şahın həmin dövrdə adi şairlər kimi şer yazması şahlıq şəninə yaraşmayan bir əməl sayılmış və "Əhsənüt-təvarix" müəllifi tərəfindən qiymətləndirilməmişdir. XV əsr Azərbaycan hökmdarı və şairi Cahanşah Həqiqi haqqında salnamədə geniş məlumat vardır. Qaraqoyunlu padşahı Cahanşahın siyasi fəaliyyətini öyrəndikcə və şair Həqiqinin şerlərini mütaliə etdikcə, şah Cahanşahla şair Cahanşah arasındakı fərqin nə qədər böyük olduğu nəzərə çarpır. Cahanşah apardığı döyüşlərdə onlarla şəhəri viran qoymuş, "böyük kiçiyi, qoca cavanı qətl etmişdir". Onun şəxsiyyəti barədə Həsən bəy Rumlu belə yazır: "Sitəmkar, başkəsən, zalım, firon xasiyyətli və eyş-işrətə mail bir padşah idi".  Cahanşah haqqında Dövlətşah Səmərqəndinin də belə bir qeydi vardır: "Etibarsız və pis xasiyyətli bir adam idi. Sərdarları hər bir bəhanə ilə həbs edirdi və onun həbsi əbədi zindan demək idi". Mir Yəhya Qəzvini də Cahanşahın etimadsız, bədxasiyyət, pis əməllərə mail şəxs olduğunu göstərir. "Əhsənüt-təvarix" əsərində xətt və xəttatlar haqqında da maraqlı qeydlər vardır. Məşhur xətttatlar sırasında Azərbaycan xəttatı Mir Əli Təbrizinin də adını çəkmiş və onun haqqında nisbətən geniş məlumat vermişdir. Salnamədə o zaman müəllifə məlum olan gəmi növləri haqqında da yazılmışdır. Tüfəngin Avropada icad olunduğunu bildirən Həsən bəy Rumlunun mülahizələri maraq kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, salnamə yazılarkən bəzi məkan adları müəllif tərəfindən dəqiq müəyyənləşdirilmədiyindən sətirlərdə bəzən ad yerinə nöqtələr qoyulmuş və sonradan həmin yerlər doldurulmamışdır. Bununla, Həsən bəy Runlunun dəqiqliyə riayət etdiyi bir daha nəzəri cəlb edir. Beləliklə, dövrün feodal sinfinə mənsub olan Həsən bəy Rumlunun tərcümeyi-halı və onun tarixi irsinin bütövlükdə öyrənilməsi bir zərurət kimi qarşıya çıxmışdır, çünki "Əhsənüt-təvarix" əsərində təsvir edilən ictimai-iqtisadi və siyasi tarix məsələləri əhəmiyyətli olduğu vıə Azərbaycan tarixçisinin qələmindən çıxdığı üçün olduqca səciyyəvidir. Əsərində əsasən siyasi hadisələrə üstünlük verən Həsən bəy Rumlu da başqa salnaməçilərin yazı ənənəsinə uyğun olaraq öz əsərini təsviri səpgidə qələmə almışdır. Lakin onu başqa müəlliflərdən fərqləndirən əsas cəhət, yeri gəldikcə, hadisələrə öz şəxsi, orijinal münasibətini bildirməsidir. Salmanənin IX cildinin kompilyativ xarakter daşımasına baxmayaraq, orada da müəllifin hadisələrə və onların iştirakçılarına münasibətini görmək olur. Ən əsaslısı isə budur ki, "Əhsənüt-təvarix" əsərindəki hadisələr başqa farsdilli orta əsr məxəzlərinə nisbətən daha dolğun şəkildə əks etdirilmişdir.

“Əhsənüt-təvarix”in tədqiq olunma tarixi

Tarixşünaslıqda “Əhsənüt-təvarix” əsərinə XIX əsrin ikinci yarısından etibarən tez-tez müraciət edilməsi özündən əvvəl və sonra yazılan tarixi mənbələr içərisində bu salnamənin xüsusi əhəmiyyəti olduğunu bildirir. Görkəmli rus şərqşünası B.A. Dorn (1805 – 1881) əsərin ilk tədqiqatçılarından biri olmuşdur. O, “Əhsənüt-təvarix”in qısa məzmununu oxucu və tədqiqatçıların nəzərinə çatdıran ilk alimdir. B.A. Dorn Xəzər dənizinin cənub sahilində yerləşən vilayətlərin tarixi coğrafiyasına həsr etdiyi müntəxabata 22 müəllifin əsərindən parçalar daxil etmişdir ki, onların arasında “Əhsənüt-təvarix” əsərindən də Gilan və Təbəristan tarixinə aid hissələr vardır. Salnamənin Britaniya muzeyində saxlanılan nüsxəsi haqqında məlumat verən Ç. Riyö müəllif haqqında belə yazır: “Həsən bəy Rumlu 948 (1541/42)-ci ildən 980 (1572/73)-cü ilə qədər Şah Təhmasibin xidmətində olmuş, şəxsən bir çox yürüş və hadisələrdə iştirak etmişdir”. Oxucunun diqqətini bu məsələyə cəlb edən Ç. Riyö “Əhsənüt-təvarix” salnaməsinin son cildindəki bir sıra hadisələrin müəllif müşahidəsinin məhsulu olduğunu bildirmişdir. “Əhsənüt-təvarix” və onun müəllifi haqqında nisbətən geniş məlumat verən Ç.N. Seddonun xidməti xüsusilə qeyd olunmalıdır. O yalnız Həsən bəy Rumlu haqqında məqalə yazmaqla kifayətlənməmiş və bildiyimiz kimi, “Əhsənüt-təvarix”in son cildini Hindistanın Baroda şəhərində nəşr etdirmişdir. Naşir kitabın əvvəlində “Ön söz” yazmış və mətni 3 əlyazma nüsxəsi əsasında tərtib etdiyini göstərmişdir. Ç.N. seddon 1934-cü ildə həmin cildin ingilis dilinə müxtəsər tərcüməsinin də nəşrinə müvəffəq oldu. Başqa bir ingilis şərqşünası E. Braun “Şah Təhmasib dövrünü işıqlandıran” əsas fars mənbəyinin “Əhsənüt-təvarix” olduğunu göstərmişdir. O, salnaməni “gözəl əsər” adlandırır. E. Braun 942 (1535/36)-cı ildə özbək xanı Übeyd tərəfindən Herat şəhərinin alınması və yerli əhalinin cəzalandırılmasını şərh edərkən Həsən bəy Rumlunun həmin hadisəni əks etdirən qeydlərini misal gətirmiş, məhz onun təsvirinə əsaslanmışdır. Görkəmli şərqşünas V.F.Minorski “Əhsənüt-təvarix”in Ç.N. Seddon nəşrindən bir qədər sonra bu nəşrə rəy yazmış və Həsən bəy Rumlunun işlətdiyi bir neçə türk (Azərbaycan) istilahının izahını vermişdir. O, naməlum müəllif tərəfindən yazılan və Səfəvi dövlətinin idarə sistemini təsvir edən “Təzkirətül-müluk” əsərini nəşr edərkən, məynə yazdığı tədqiqat xarakterli “Giriş” və şərhlərdə başqa mənbələrlə yanaşı “Əhsənüt-təvarix”dən də istifadə etmişdir. II Şah İsmayılın həyat və fəaliyyətini yazarkən alman tədqiqatçısı V. Hins üçün ”Əhsənüt-təvarix”in son cildi ən mühüm mənbələrdən biri olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkə şərqşünasları “Əhsənüt-təvarix” əsərindən ən çox siyasi hadisələrə aid materialları götürməyə çalışmışlar, lakin sovet tarixşünaslığında bu salnamədən yalnız siyasi tarix məsələlərinin deyil, həmçinin bir sıra ictimai-iqtisadi problemlərin həllində geniş istifadə edilmişdir. A.A. Romaskeviç “Əhsənüt-təvarix”ə yüksək qiymət vermişdir. O, salnaməni “olduqca lazımlı” bir tarix kitabı adlandıraraq, hər iki cildin qısa məzmununu təsvir etmiş, salnamənin dilinin sadə, lüzumsuz rəngarənglikdən uzaq və şer parçaları ilə zəngin olduğunu göstərir. “Türkmən və Türkmənistan tarixinə dair materiallar” kitabının II cildində A. K. Arendsin ruscaya tərcüməsi ilə “Əhsənüt-təvarix” əsərindən bəzi hissələr dərc olunmuşdur. İ.P. Petruşevski yazdığı bir sıra məqalə və geniş həcmli əsərlərində Həsən bəy Rumlunun məlum salnaməsindən çox geniş istifadə etmişdir. Onun Azərbaycan və Ermənistanda XVI – XIX əsrin əvvəllərindəki müxtəlif feodal münasibətlərinə həsr olunan sanballı monoqrafiyasının yazılmasında Həsən bəy Rumlunun zəngin məlumatları əhəmiyyətli yer tutur. İ.P. Petruşevskinin fikrincə, “I Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində baş verən hadisələri qələmə alarkən Həsən bəy Rumlu başqa mənbələrə əsaslanmışdır, lakin I Şah Təhmasib və II Şah İsmayılın həyat və fəaliyyəti dövründə olan əhvalatların təsviri zamanı onun əsəri ilk mənbə, həm də birinci dərəcəli ilk mənbə” sayılır. İ.P. Petruşevski “Həsən bəy Rumlunun əsəri tarixçilər üçün çox qiymətlidir” qənaətinə gəlir. Məlumdur ki, “Əhsənüt-təvarix” əsəri əhatə etdiyi dövrün siyasi hadisələrini işıqlandırmaqla yanaşı, yeri gəldikcə, ədəbiyyat, ədəbi simalar, coğrafi ərazi, incəsənət, mədəniyyət və iqtisadiyyat haqqında da məlumat verir. N. Filroze iqtisadiyyata dair material olan Səfəvi dövrü məxəzləri içərisində “Əhsənüt-təvarix” əsərinin də adını çəkmiş, irəli sürdüyü bəzi mülahizələrini əsaslandırmaqdan ötrü bu salnaməyə müraciət etmişdir. “Azərbaycan Səfəvi dövləti və onun banisi Şah İsmayıl” haqqında geniş məlumat olan əsərlərdən biri kimi “Əhsənüt-təvarix” Ş. Məmmədbəylinin də diqqətini özünə cəlb etmişdir. “Salnaməçi Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” əsəri Qərbi İran və Azərbaycan tarixi üçün olduqca əhəmiyyətlidir‖ fikrini söyləyən M. Abidova Ağqoyunlu dövlətinə həsr etdiyi tədqiqat işində bu salnamənin IX cildinin materiallarından geniş istifadə etmiş və “Həsən bəy Rumlunun əsərində başqa mənbələrdə olmayan olduqca qiymətli və orijinal məlumatlar vardır‖ hökmünü vermişdir. O. Ə. Əfəndiyev kitab və bir sıra məqalələrində Həsən bəy Rumlunun əsərinə dəfələrlə istinad etmişdir. XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranmasına həsr olunan monoqrafiyasında O. Ə. Əfəndiyevin “Əhsənüt-təvarix”in IX cildinə də dəfələrlə müraciət etdiyini görmək olur. Şah İsmayılın Azərbaycan və İranın rəsmi şahı kimi tanınmasının Osmanlı sultanı Bayazid tərəfindən qəbul edilməsi (1504). I Sultan Süleymanın Azərbaycana (1534, 1535, 1548, 1554), qızılbaşların Gürcüstana (1516, 1517, 1521) olan hərbi yürüşlərini və onların hansı illərdə baş verdiyini, XVI əsrdə Azərbaycanın ictimai-iqtisadi vəziyyətini şərh etməkdə, başqa mənbələrlə yanaşı, “Əhsənüt-təvarix”in də müəllifə böyük köməyi dəymişdir. M.X. Nemətova XIV – XVI əsr şirvan tarixini araşdırarkən şirvanşahların ikinci mərkəzi şəhəri olan Bakının 1500-cü ildə Səfəvi qoşunu tərəfindən mühasirəyə alınmasını, I Şah İsmayılın Şirvana hücumunu, şirvanşahların məşhur qalalarını (Gülüstan, Buğurd, Sürxab) və s. Şirvanla bağlı başqa məsələləri öyrənib tədqiq etmək üçün “Əhsənüt-təvarix” əsərindən də istifadə etmişdir. Ə. Ə. Rəhmani 1571 – 1573-cü il Təbriz şəhər yoxsullarının üsyanı haqqında İskəndər bəy Münşinin verdiyi məlumatın Həsən bəy Rumlunun əsərindən götürüldüyünü yazır. Ə. Ə. Rəhmaniyə görə, XVI əsrin axırı –XVII əsrin əvvəllərində yaşayıb – yaradan Azərbaycan tarixçisi İskəndər bəy Münşi “Əhsənüt-təvarix” əsərini yüksək qiymətləndirmiş və “Tarix-i aləmaray-i Abbasi”ni yazarkən Həsən bəy Rumlunun salnaməsinə dəfələrlə əsaslanmışdır. H. H. Zərinəzadə fars dilində əsərlər yaratmış bir sıra azərbaycanlı müəllifin, o cümlədən Həsən bəy Rumlunun da əsərində təsadüf olunan Azərbaycan sözlərinin nahaqdan işlənmədiyini göstərir: “...çünki farsca yazan və danışan hər bir azərbaycanlının yazı və danışığında Azərbaycan dilinə aid bəzi xüsusiyyətlərin əks etdirilməsi şübhəsiz bir faktdır”. “Ağqoyunlular dövlətinin tarixini işıqlandıran mənbələr içərisində orta əsr Azərbaycan tarixçisi Həsən bəy Rumlunun əsəri mühüm yer tutur” deyə yazan C. M. İbrahimov ”Əhsənüt-təvarix”in məlumatlarından da səmərələnmişdir. S.B. Aşurbəyli Bakı tarixi ilə əlaqədar bir sıra məsələlərdə “azərbaycanlı tarixçi Həsən bəy Rumlu tərəfindən yazılan olduqca qiymətli XVI əsr salnaməsi” olan “Əhsənüt-təvarix”ə istinad etmişdir. XV əsr Azərbaycan dövlət quruluşunun öyrənilməsi və o zaman ölkədə olan bir sıra vergilərin müəyyən edilməsi üçün S. M. Onullahi “Əhsənüt-təvarix”in IX cildindən istifadə etmiş, Ağqoyunlu dövlətində əmirül-üməra, əmir, qorçibaşı, sədr, vəzir, divan əmiri vəzifələrinin şərhində bu salnaməyə də əsaslanmışdır. Ə. Rəhimov “Əbdi bəy Şirazi” adlı monoqrafiyasında I Şah İsmayılın qız övladları haqqında məlumatı Həsən bəy Rumludan götürmüşdür. M.X.Heydərov Səfəvi hakimiyyətinin ilk dövründə, xüsusilə I Şah Təhmasib zamanında tüfəngçi və topçu dəstələrinin yaranması və odlu silahın yayılmağa başlamasını göstərərkən, Həsən bəy Rumlunun məlum əsərindən də bəhrələnmişdir. Şərəf xan Bidlisinin “Şərəfnamə” əsəri kürd xalqının tarixi mənbəyi kimi” monoqrafiyasının müəllifi M.İ. Şəmsi Kürdüstan tarixi ilə əlaqədar bir çox məsələnin araşdırılmasında tez-tez “Əhsənüt-təvarix”ə əsaslanmışdır. O yazır: “...həmin əsər XVI əsrin digər mənbələrində nisbətən Kürdüstan tarixi haqında həm zəngin və həm də düzgün məlumata malikdir”. Beləliklə, “Əhsənüt-təvarix” əsərinin sovet tarixçiləri tərəfindən belə səylə öyrənilməsi onun tarix elminə gətirdiyi məlumatların son dərəcə gərəkli olduğunu sübut edir. Həsən bəy Rumlunun salnaməsi bir çox Şərq ölkələri alimlərinin də diqqətini cəlb etmişdir. Türk tədqiqatçısı Bəgir Sidqi Kütükoğlu Türkiyə-İran siyasi münasibətlərini araşdırarkən, bir sıra hadisələrin izahında “Əhsənüt-təvarix” dən müqayisəli sürətdə istifadə etmişdir. Onu maraqlandıran məsələlərdən biri I Şah Təhmasibin sirli ölümü və bunun səbəbləri olmuşdur ki, bu barədə o yazır: “Müəllif (İskəndər bəy Münşi) şahın gecə xəstələnib ertəsi günü vəfat etdiyini qeyd edirlərsə də, vaxtının səfər ayının hansı gününə təsadüf etdiyini göstərməkdə tərəddüd edir... Ancaq Həsən bəy Rumlu aşkar olaraq 15 səfər tarixini göstərir ki, təqvimə əsasən də vaxtı 15 səfərə (15 mayis, 1576) təsadüf edir”. Başqa türk alimi Faruq Sümer 876 (1471/72) – 877 (1472/73)-ci illərdə baş verən Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsinin təsvirini “Əhsənüt-təvarix”dən götürərək, Ankarada nəşr etdirdiyi “Kitab-i Diyarbəkriyyə” əsərini sonuna əlavə etmişdir. Məlum olduğu kimi, “Kitab-i Diyarbəkriyyə” bu əsərin yeganə natamam əlyazma nüsxəsi əsasında nəşr edilmişdir. F. Sümer Həsən bəy Rumlunun məlumatını Əbubəkr Tehraninin əsərinə artırmaqla bir tərəfdən “Əhsənüt-təvarix” in ilk mənbə olmayan IX cildinin əhəmiyyətini nümayiş etdirmiş, digər tərəfdən “Kitab-i Diyarbəkriyyə”ni müəyyən qədər tamamlamışdır. İran tədqiqatçısı Nizaməddin Mücir Şeybani Səfəvi dövlətinin təşkil edilməsinə həsr etdiyi kitabda I Şah İsmayılın tacqoyma mərasimi vaxtındakı İranın 12 hökmdar tərəfindən idarə olunduğundan və onların hər birinin hökmü altındakı ölkələrdən danışarkən, “Əhsənüt-təvarix”dən etibarlı bir mənbə kimi məlumat götürmüşdür. Rəhimzade-ye Səfəvi “Şah İsmayıl Səfəvinin həyatı” əsərində Qiyasəddin Xandəmir, Qazi Əhməd Qəffari və Həsən bəy Rumlunun məlum əsərlərinə müraciət etmiş və əksər hadisənin təsvirində “Əhsənüt-təvarix”in müəllifinə haqq qazandırmışdır. Əbdülhüseyn Nəvayi tərtib etdiyi “Şah İsmayıl Səfəvi” kitabının II cildində Səfəvi dövlətinin banisi haqqında dəqiq məlumat verən əsərlərdən birinin məhz “Əhsənüt-təvarix” olduğunu göstərir. Onlarca sənəd və tarixi məktubu özündə cəmləşdirən bu kitabın tərtibçisi bir sıra məktubların mətninin və bəzi hadisələrin Həsən bəy Rumludan götürüldüyünü qeyd edir. Ə. Nəvayi yazır: “Bu kitabın (yəni özünün tərtib etdiyi məcmuənin) I cildində Ağqoyunlu sultanlarının məktubları və həmin məktublara yazılan cavablar dərc edilmişdir. II Sultan Bayazid və Əlvənd ibn Yusif bəy ibn Uzun Həsən ilə maraqlanırlar... Həsən Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” kitabına müraciət edə bilərlər”. Əfqan tarixçisi Əbülhəy Həbibi “Əhsənüt-təvarix” əsəri haqqında yazır: “Çarlz Norman Seddonun 1931-ci ildə nəşr etdirdiyi “Əhsənüt-təvarix” əsəri Səfəvilər dövrünün ilk hadisələrini öyrənmək cəhətincə faydalıdır”. Kabul universitetinin humanitar elmlər fakültəsinin orqanı olan “Ədəb” jurnalında “Həsən bəy Rumlu kimi böyük bir tarixçi” tərəfindən Kahi adlı bir şairin mərsiyəsinin “Əhsənüt-təvarix”də verildiyi göstərildikdən sonra həmin salnamənin 985 (1577/78)-ci ildə yazıldığı qeyd olunur. Doğrudur, Həsən bəy Rumlunun əsəri 985-ci il hadisələrini də təsvir edir, lakin bu heç də o demək deyildir ki, müəllif əsərini yalnız həmin ildə qələmə almışdır. “Əhsənüt-təvarix”i mütaliə edərkən aydın olur ki, müəllif onun son iki cildi üzərində 980 (1572/72)-cı və 985 (1577/78)-cı illərdə işləmişdir. “Əhsənüt-təvarix”in IX və X cildlərinin yazılma tarixini bildirən bu iki rəqəmdən başqa əsərdə özgə bir tarix göstərilməmişdir. Salnamənin IX cildinin bütünlüklə, həmçinin X cildin yarıdan çoxunun yalnız 980 (1572/73)-cı ildə yazıldığını nəzərə alsaq, bu nəticəyə gəlmək mümkündür ki, həmin il Həsən bəy Rumlunun yaradıcılığında ən məhsuldar il olmuşdur. Müəllifin öz sözlərinə əsasən qətiyyətlə demək olar ki, “Ədəb” jurnalında “Əhsənüt-təvarix”in yazılma tarixini bildirən 985 (1577/78)-ci il əsərin hər iki cildinə yox, yalnız X cildin son 149 səhifəsinə (yəni 958 (1551/52)- (1577/78)-ci illər hadisələrinin təsvirinə) aid olmalıdır. “Əhsənüt-təvarix”in Ç.N. Seddon nəşrinin 356-cı səhifəsində axırıncı dəfə olaraq 980 (1572/73)-cı il tarixi yazılır. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, I Şah Təhmasibin vəziri olan Xacə Əmir bəy Keçəçi hələ çox illər əvvəl həbs edilmiş, əvvəlcə Qəhqəhə, sonra isə Ələmut qalasına salınmışdır. Bizim müəllifin məlumatına görə, “Hicri tarixlə 980-cı il olan bu vaxta kimi uzun illər həbsxanada qalan o sabiq vəzir sağdır”. Bu faktdan aydın olur ki, salnamənin X cildinin 958 (1577/78)-ci ildən sonra Həsən bəy Rumlu bir daha bizə məlum olmayan səbəblər üzündən əsərinin yazılışını davam etdirə bilməmişdir. Qeyd etməliyik ki, bu fəsildə “Əhsənüt-təvarix”dən istifadə edən tədqiqatçıların hamısının adı çəkilmədi, lakin yuxarıda yazılanlara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” salnaməsi indiyədək tarixşünaslıqda müəyyən qədər tədqiq olunmuş və şübhəsiz, hələ bundan sonra da ona müraciət edənləri dəyərli bir mənbə kimi maraqlandıracaqdır. Müxtəlif ölkələrin onlarca tarixçisinin ictimai-iqtisadi və siyasi hadisələrə dair bir sıra məlumatları məhz “Əhsənüt-təvarix” əsərindən əxz etmələri faktı bu əsərin əhəmiyyətinin əyani şəkildə nəzərə çatdıran bir cəhətdir. Salnaməyə isnad etmiş tədqiqatçıların əsərlərini mütaliə edərkən, əsasən, belə bir cəhət nəzəri cəlb edir: burjua tədqiqatçıları bir qayda olaraq, Həsən bəy Rumlunun əsərindəki siyasi hadisələrə diqqət yetirdikləri halda, sovet tarixçilərini XV – XVI əsrlərin bir sıra ictimai-iqtisadi məsələləri də maraqlandırmış və onlar məhz “Əhsənüt-təvarix” əsəri əsasında fikir söyləməyə çalışmışlar.

“Əhsənüt-təvarix”in ilk məxəzləri və ondan istifadə edən orta əsr tarixçiləri

Tariximizin iki əsr hadisələrini əhatə edən “Əhsənüt-təvarix” əsərinin yazılışı zamanı Həsən bəy Rumlu onlarca tarixi mənbədən faydalanmışdır. Tədqiqatçılardan Ç.N. Seddon, F. Sümer və Ə. Nəvayi vaxtilə Həsən bəy Rumlunun müraciət etdiyi bəzi tarixi mənbələrin adını qeyd etmişlər. Ç.N. Seddon fikrinin sübutu üçün salnamədən götürdüyü bir parçanı “Həbibüs-siyər” və “Həşt behişt” əsərlərindəki müvafiq cümlələrlə müqayisə etmişdir. Əsərini yazarkən Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyi məxəzlər özünün qeyd etdiyinə görə bunlardır: “Tarix-i torki-yi rumi” yaxud “Tarix-i torki”, “Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn”, “Rövzətüs-səfa”, “Tarix-i Dövlətşahi”, “Tarix-i Həsən padşah”, “Həbibüs-siyər”, “Tarix-i aləmara”.

Şahin Fazil Fərzəlibəylinin "Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun "Əhsənüt-təvarix" əsəri üzrə)" əsərinə istinadən.